82526 IMG96

Bogusław Dunaj

UuiwcrtyUst Mpclloński, Kraków

TENDENCJE ROZWOJOWE NAJNOWSZEJ LEKSYKI POLSKIEJ

System gramatyczny języka jest strukturą w znacznym stopniu zamkniętą, szczególnie jeśli patrzymy nań z niewielkiej perspektywy czasowej. Pewna otwartość tego systemu polega na tym, że w danej zbiorowości komunikacyjnej występują reguły wariantywne (zarówno w planie wyrażania, jak też na poziomie struktur gramatycznych) w poszczególnych .idinlekfnch, jak też w odmianach stylowych, czy nawet w całym systemie.^ System leksykalny I danego języka stanowi zbiór prostych jednostek leksykalnych, z których buduje się struktury złożone. Jest to zbiór o policzalnej (skończonej) liczbie jednostek Jednakże w odróżnieniu od gramatyki, której reguły ulegają zmianom powolnym, system leksykalny ewoluuje znacznie szybciej. O ile zmiany gramatyczne są dla przeciętnego użytkownika w zasadzie niezauważalne, to ewolucja słownictwa, pojawianie się nowych jednostek leksykalnych zwracają uwagę nie tylko językoznawców, ale także osób bez przygotowania fachowego.

Zbiór jednostek leksykalnych danego języka powiązany siecią rozmaitych relacji semantycznych odbija w sobie uporządkowanie świata zewnętrznego i psychicznego dokonane przez pewną społeczność komunikacyjną, jest rezultatem doświadczeń zbiorowych, jak też indywidualnych. Obraz świata kreowany w języku podlega nieustannym zmianom. Przyczyna tego tkwi z jednej strony w zmieniającej się wciąż, interpretacji rzeczywistości, będącej rezultatem np. badań naukowych, z. drugiej zaś w przekształcaniu rzeczywistości tworzeniu przez ludzi nowych przedmiotów (np. laptop, opalarka, pager, siding),_faktów społecznych (np:—koilllini/JiT, faszyzm), prądów ideowych i artystycznych (np. TTUMinodcrnizm) itp. Nominacja językowa, nazywanie nowych przedmiotów, zjawisk stanowi podstawowy czynnik _w rozwóju tekśyki każdego języka. Aczkolwiek jest to czynnik najważniejszy, tonie jest bynajmniej jedyny^

• Drugim powodem jest chęć wyrażenia stosunku emocjonalnego (negatywnego lub pozytywnego) wobec fizycznych lub psychicznych elementów rzeczywistości. Pojawiają się wtedy obok neutralnych jednostek leksykalnych wyrazy O tei samei semantyce, ale nacechowane ekspresywnic (por. Grabias, 1980). W ten sposób powstają dublety wyrazowe lub szeregi wielowyrazowe,

takie jak władza // wladzuchna, ubowiec // ubek fi ubol, feministka // jeminazistka, komunista // komuch // komuszek, solidarnościowiec // solidaruch itp., w których człony jiaccchowane nie tylko odsyłają do określonych desygnatów, lecz tak że. _wvrazajfj nastawienie emocjonalne |w przytoczonych przykładach negatywne) do osób, przedmiotów lub zjawisk.

Niekiedy obserwuje się tendencję odwrotną) Tworzy się nowe lekscmy o neutralnej prrir^jnniilnje treśc.i hy. zastąpić nimi wyrazy lub wyrażenia zaKazane przez tabu językowe lub by w sposób oględny nazwać coś, co brzmi zbyt drastycznie. Zjawisko to dotyczy przede wszystkim wulgaryzmów (por. Dąbrowska, 1993), ale nie tylko. Eufemizmy wprowadza się też wtedy, gdy chce się uniknąć mówienia wprost o zjawiskach mających negatywne konotacje. Przykładem może być wyraz aborcja, którym zastąpiono określenia znaczące to samo, mianowicie przerywanie ciąży i skrobankę (por. Mycawka, 1992).    ! y - i

_ Innym powodem tworzenia nowych wyrazów bywa dążenie do si r^Alr"^x,n-ści, zastępowania struktur wielowyrazowych formami krótszymi, jedno-Wyrazowymi, np. analog 'płyta analogowa’, asfaltówka 'droga asfaltowa’, czasówka 'jazda indywidualna na czas’, czołówka 'zderzenie czołowe’, komórka 'telefon komórkowy’, kompakt 'płyta kompaktowa’, okrętówka ‘przemysł okrętowy*.

Jest jeszcze jedna przyczyna wprowadzania nowych wyrazów do języka. mianowicie snobizm językowy. Dotyczy to szczególnie niektórych wyrazów obcego pochodzenia. I tak ''np. zastępowanie rodzimego wyrazu sklep wyrazem angielskim shop jest niczym innym jak właśnie przejawem snobizmu.

Zróżnicowanie leksyki jest skorelowane z repcriugTtnTrudniian językowych— Każdy człowiek posługuje się w zależności od sytuacji komunikacyjnej kilkoma (przynajmniej dwiema) odmianami: potoczna, oficjalną, środowiskowa. zawodową itp. Problem podziału polszczyzny na odmiany jest bardzo skomplikowany. Rezultaty podziału bywają rozmaite w zależności od stosowanych założeń i kryteriów. W tym miejscu nie będziemy rozpatrywać bliżej tego problemu i wszelkich z nim związanych kontrowersji (por. np. Dunaj, 1985, Wilkoń, 1987 i in.). O swoistości odmian mogą decydować różnice gramatyczne (tak przede wszystkim w wypadku odmian regionalnych, po części również socjalnych - gwar miejskich). Najczęściej jednak wyróżnikiem Odmian bywa przede WSZyStkim tłnumiWuin_W ctmunir-In/ip rłaniMm

języka można wyróżnić dwie zasadnicze warstwy: słownictwo wspólne dla wszystkich odmian i słownictwo specyficzne dla niektórych odmian (por Markowski, 1990). wyznaczenie wyraźnych granic pomiędzy tymt~w7iFsTw,irr:. jest bardzo trudne, a nawet niemożliwe ze względu na to, że sporo jednostek leksykalnych tworzy strefę przejściową. Analizując słownictwo z punktu widzenia użytkowników języka, możemy stwierdzić, że zbiór leksykalny, którym posługują się Polacy, rozpada się na dwie duże grupy