666 667

Większość brzuchonogów jest jąjorodna, rzadziej występuje jajożyworod-ność, a najrzadziej żyworodność. Jaja u większości gatunków wymagają zapłodnienia, partenogeneza jest bardzo rzadka. U gatunków jajoży worodnych początkowe etapy embriogenezy zachodzą w macicy, u żyworodnych cały rozwój zarodkowy odbywa się w macicy.

U gatunków jajożyworodnych, a szczególnie u jajorodnych, jaja są otoczone osłonami jajowymi, zwanymi kapsułkami, pod którymi występuje różnie gęsty płyn. a od zewnątrz pokryte są grubą, przejrzystą warstwą galaretowatą. Ponadto, jaja rzadko składane są pojedynczo, częściej w złożach objętych wspólnymi otoczkami. U gatunków, które składają jaja na lądzie najbardziej zewnętrzna kapsułka może być wysycona węglanem wapnia, co zapobiega ich wysychaniu.

Bruzdkowanie jest całkowite i spiralne. U form prawoskrętnych, od najwcześniejszych podziałów, wrzeciona podziałowe układają się zgodnie z ruchem wskazówek zegara, a u lewoskrętnych odwrotnie.

W rozwoju występują larwy wolne, jak i zamknięte w kapsułkach (co jest regułą u gatunków składających jaja na lądzie). Trochofora wolno pływająca występuje tylko u Archeogastropoda. U większości brzuchonogów morskich trochofora nie opuszcza osłon jajowych, a z jaj wylęga się larwa dalej posunięta w rozwoju, zwana żeglarkiem (weligerem). Źeglarek ma zawiązki muszli, narządów wewnętrznych, nogi, a także oczy i czułki oraz charakterystyczny narząd do pływania, zwany żagielkiem (welum). Żagielek składa się z dwóch półksiężycowa-tych płatów opatrzonych długimi rzęskami. Źeglarek ma początkowo budowę dwubocznie symetryczną; w czasie metamorfozy, u form charakteryzujących się chiastoneurią, następują skręcenie worka trzewiowego (torsja) i spoideł nerwowych oraz obrót wora, a wraz z nim zawiązka muszli. Proces ten jest gwałtowny, trwa nie więcej niż kilka minut. U nagoskrzelnych i pasożytów, w trakcie przeobrażenia, odrzucana jest muszla. Weliger jest planktotropowy, odżywia się planktonem ok. 3 miesiące, albo lecitotropowy, a tym drugim przypadku szybciej się przeobraża.

Nieliczne morskie oraz wszystkie słodkowodne przodoskrzelne i prawie wszystkie płucodyszne brzuchonogi nie mają wolnych larw. U nich trochofora i rozwijający się z niej weliger pozostają w osłonach jajowych, z jaj wylęgają się postacie młodociane, podobne w budowie do postaci dojrzałych, które rosną i dojrzewają.

Wiele brzuchonogów opiekuje się potomstwem, przyczepiają jaja w jamie płaszczowej u jej ujścia, albo złoże okrywają nogą.

SYSTEMATYKA

Systematyka brzuchonogów jest bardzo różnie ujmowana, gromadę dzieli się na dwie podgromady;

skrętonerwne — Streptoneura, prostonerwne — Euthyneura,

w zależności od występowanie lub niewystępowania chiastoneurii, ale jest to podział nie oddający dobrze ewolucji gromady, gdyż pomiędzy pełną i niepełną

chiastoneurią występują różne przejścia. W tym podręczniku przyjęto podział na 3 podgromady, wyróżniane na podstawie wykształcenia narządów oddechowych.

Podgromada: przodoskrzelne — Prosobranchia

Synonim: skrętonerwne — Streptońeura

Diagnoza: brzuchonogi mające jamę płaszczową i skrze)a (jeżeli występują) położone z przodu ciała, spoidła nerwowe boczno-trzewiowe ósemkowato skręcone.

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Podgromada obejmuje większość brzuchonogów, ponad połowę współcześnie żyjących gatunków. Występują głównie w morzach, nielicznie w wodach słodkich, a najrzadziej na lądzie (głównie w strefach podzwrotnikowych), część pasożytnicza. W Polsce ok. 20 gatunków.

Wszystkie mają spoidła boczno-trzewiowe skręcone ósemkowato. Na głowie parę czułków. Jamę płaszczową zlokalizowaną z przodu ciała (ryc. 243A). Skrzela parzyste lub tylko jedno (najczęściej lewe), położone przed sercem (synonim: przodoskrzelne). Lądowe bez skrzeli. Do jamy płaszczowej uchodzą przewody układu wydalniczego, rozrodczego i odbytowego. Ciało u ogromnej większości pokryte muszlą, najczęściej spiralnie skręconą. Do tylnej części nogi, u większości gatunków, przyrośnięte wieczko, po czym łatwo je można rozpoznać.

W większości rozdzielnopłciowe. U prymitywnych form gamety wyprowadzane przez jedno z metanefrydiów.

Skrętonerwne rozdziela się na dwa rzędy:

dwuprzedsionkowe — Diotocardia, jednoprzedsionkowe — Monotocardia,

biorąc pod uwagę budowę serca, albo na 3 rzędy, biorąc pod uwagę zarówno budowę serca, skrzeli, jak i budowę tarki, co przyjęto w tym podręczniku.

Rząd: Archeogastropoda

Synonimy: Aspidobranchia\ dwuprzedsionkowe — Diotocardia

Większość morska, nieliczne słodkowodne i lądowe. Najprymitywniejsze współczesne brzuchonogi. Muszla zwinięta lub miskowata, z wyraźną częścią perłową. Skrzela parzyste, rzadziej nieparzyste, ale zawsze grzebykowate dwupierzaste. Lądowe bez skrzeli. Serce z dwoma przedsionkami, dwa metane-frydia, z których jedno wyprowadza gamety, albo jeden przedsionek i jedno metanefrydium (lejek drugiego metanefrydium zredukowany, a kanał wydal-niczy przyłączony do gonady). Układ nerwowy ze słabą koncentracją zwojów. Część obsługująca nogę złożona z pni i poprzeczek ze słabo wykształconymi zwojami. Osfradia prymitywne, w kształcie listew. Tarka przystosowana do pobierania pokarmu zgarnianego z podłoża, z licznymi rzędami ząbków

667