88907 SDC10998 (2)

b. Stopniowanie przymiotników

1) Stopień wyższy (comparativus) przymiotników mógł być tworzony w sposób dwojaki. Według pierwszego sposobu do tematu przymiotnika w N sg. dochodził sufiks r.m. -ii (-ijb, -bjb) < -jbjb, r.n. —je¹ i r.ż. -t>!i < -jbli. W G sg. m. i n. była forma zakończona na -bla, a w G sg. f. —na -sfę. Jeśli temat kończył się na spółgłoskę tylnojęzykową, to musiała zajść palatalizacja I, por. compar. do dragi, -a, -o 'drogi': m. draiii (draiijb), n. draże, f. draibśi; G sg. m., n. draibla, G sg. f. draib!( itp. Przymiotniki z sufiksami -okt, -iki, -tkt tworzą compar. od tematu skróconego o dany sufiks, np. od Uroki compar. brzmi: m. HHjh (lilii), n. lirę, f, linii.

Według drugiego sposobu temat przymiotnika przybiera w N sg. m. suf. -lji_} n. — suf. -ije, fem. — suf. -Ijtli. G sg. m. i n. kończy się na -ijbla, a G sg. f. — na -łjifę, por. compar. od stan, -a, -o: N sg. m. starljb (pisane starli), N sg. n. sta-rije, N sg. f, starljbli (pisane star liii)', G sg. m. i n. stotrejilą (stariila), G sg. f. starlj-słę (starłiUj) itp. Przymiotniki, których temat kończy się na k, g, %, podlegają pala-talizacji I, przy czym sufiksalne -f- po l, i, l przechodzi w -a- (zob. podobną zmianę w czasownikach § 10, b, 4), np. od mnogi, -a, -o mamy formy compar.: m. rmno-iajb (minośśai), n. minoiaje, f. mmoiajbli (mmoiaili) itp.

Pewna grupa przymiotników tworzy stopień wyższy od innego tematu niż ten, który zawiera stopień równy (positivus), por.: dobn, -o, -a — compar. lućijb (lulii), lule, kibli 'lepszy' i uńijb (uńii), uńe, unilt *ts.’; zih, -o, -a — compar. gorijb (gorii), gore, gołbli 'gorszy'; telikt, velijb (pelis) — compar. bótijb (bolii), bol’e, bohli 'większy' i i^ltijb (tięf/ii), vę!te, v$tbli 'ts.'; mali, -o, -a — compar. mbńijb (mmii), mbńe, mbńbii 'mniejszy'.

Należy dodać, że przymiotniki oznaczające przynależność (dzierżawcze), po-chodzenie, materiał (materiałowe) itp. nie tworzą stopnia wyższego, por. isuson, ot wetu, zofrim, żidorbskh, ncbesuki, źellzni, zlatt itp.

Odmiana niezłożona przymiotników stopnia wyższego w r.m. i n. odpowiada odmianie rzeczowników deki. I typu miękkiego (zob. § 36, c) z wyjątkiem formy N pl. m, na -e według deki. V. Odmiana w r.ż. jest całkowicie zgodna z odmianą rzeczowników deki. III typu miękkiego (zob. jw.). Końcówki przypadkowe w deklinacji przymiotników dochodziły do tematu miękkiego zakończonego na -bl- lub -ijbl-, z wyjątkiem N sg. m. i n. Końcowe -f- w temacie powstało z -y- w położeniu przed samogłoską szeregu przedniego lub przed j z tematów -jo- (palatalizacja I), nadmienić można, że ps. przyrostki -by-, -ćjty- pochodzą z wczps. i pie. -is-, -eiU-(o zmianie g w | po i, u, r, k zob. § 32, b, 4).

Odmiana złożona (zaimkowa) comparatiwu podlega tym samym zasadom co odmiana przymiotników w stopniu równym, tzn. do form odmiany rzeczownikowej z wyjątkiem N-A-V sg. m. dodawane były formy zaimka anaforycznego. W poszczególnych przypadkach stopnia wyższego, podobnie jak w stopniu równym, zachodziły zmiany morfologiczne i fonetyczne tego samego typu (wyrównania,

| Przyrostek m (-i/i, -je należy odróżniać od zaimka anaforycznego -ji, -jb, -je, chociaż często w tekstach zachodzi podobieństwo fonetyczne i graficzne tych form.

skrócenia, asymilacja, kontrakcja), por.: N sg. m. draiijb (identyczny z formą rzeczownikową)¹, N sg. n. drożeje, N sg. f. draiblija', G sg. m. i n. draiblajego obok draiblaago i draiblago, G sg. f. draiblęją < draiblęjeję itd. (zob. § 36, c).

2) Stopień najwyższy (superlativus) tworzony był w języku scs., podobnie jak w wielu językach słowiańskich, przez dodanie prefiksu naj- < ps. nai-, naji- do form comparatiwu, np.: m. najdraiijb, najstarljb; n. najdraźe, najstarlje; f. najdraibE, najstarljbli itp.

W funkcji superl. używana była też konstrukcja złożona z compar. i G pl. zaimka upowszechniającego vbslyi, np. Vbslgb draiijb lub draiijb vbsiyt 'najdroższy', Vbsl%i lulbli obok lulbli vbsix* ‘najlepszy’ itp., por. paralelny typ w języku rosyjskim, np. lulle vs’ech itp.

Superlatywne nasilenie cechy wyraża też przedrostek prl- (por. poi. prze-), dodany do stopnia równego niektórych przymiotników, np. prldragh, prMamm, prlmpdn itp., por. poi. przedrogi, przesławny, przemądry itp. z odcieniem ekspre-sywnym.

§ 16. Zmiany fonetyczne w grupach z; i w grupie Hf (gt) a. Połączenia j z samogłoskami

Pozycja głoski j (i) była szczególna w systemie fonologicznym ps., scs. i innych języków słowiańskich (o pochodzeniu ps.j zob § 32, b, 11). W położeniu nagłosowym lub w otoczeniu samogłosek j mogło ulegać osłabieniu, a nawet zanikowi, na co wskazuje też pisownia zabytków scs: (por. § 6, 1, 2). Samogłoski sąsiadujące z j zmieniały swoją barwę, iloczas, a po zaniku j w śródgłosie sąsiednie samogłoski się upodobniały J(asymilacja) i ściągały (kontrakcja). O niektórych z tych zmian była już mowa poprzednio, zwłaszcza w związku z odmianą złożoną przymiotników (zob. wyżej § 15), a do niektórych zjawisk będziemy jeszcze wracać w toku późniejszych rozważań. Przejdźmy obecnie do usystematyzowania występujących w języku scs. i ps. grup samogłosek z j.

1)    ji ^ ja, czyli rozszerzenie wymowy l, które może zachodzić zarówno po protetycznym (dostawionym) j w nagłosie, jak również po j i spółgłoskach spalatalizo-wanych przez j w śródgłosie, np.: ps. *jlsti, *jlmb, *jisi z dawniejszego *jidti, *jidmb, *jfdsi > scs. jasti, jamb, jast, por. poi. jęli, jem, jesz w oboczności do jadł itp., gdzie przejście e z dawnego iwa dokonało się na innych zasadach niż w języku scs.; ps. stojiti % scs. stojati ‘stać’; ps. *metjite (2. pl. imper.) > scs. meltlte > meltate (por. podobne przejście i w a po l, i, l).

2)    jb- (w nagłosie) > jt- > i-, np. ps. *jbmamb > jimamb > scs. jimamb > imamb, por. poi. mam; ps. *jbgra » *jigra > scs. jigra % igra, por. poi. gra-, ps. *jbie > > *jiie > scs. jiie > iie, ale jaie, jeże.

3)    bj Js ij, ij g yj — jery przed j się wzdłużają (zob. § 19, c, 2), np. ps. •gostbje obok *gostije % scs. gostije obok gostbje; ps. •plhjb obok *pźlijh £ scs. plłijb obok

¹ W N >g. nastąpiło zrównanie formy rzeczownikowej (prostej) draiijb (draiii) < •drag-bjb s formą zaimkową (złożoną) draiijb (draiii) < *drag-bjb-jb.

64 S Podstawowe wiadomości...