89336 IMGa97 (4)

miało jednak prawo przyjrzeć się im ze sceptycyzmem. Ofiara krwi spełniła się, a uwłaszczenie — z dekretów Rządu Narodowego czy ukazów carskich -—dopełniło aktu dziejowej sprawiedliwości. A przecież nie przybył od tego ani jeden kłos zboża i ani jeden obywatel duchowej Rzeczypospolitej. Chłop przestał być poddanym dziedzica, stał się poddanym rosyjskiego czy austriackiego cesarza, a naczelnik gminy czy poborca podatkowy wyciskał z niego tę samą mniej więcej daninę, jaką prkedtem brał dwór. Zniesienie pańszczyzny i czynszów okazywało się zaledwie niezbędnym warunkiem innego uwłaszczenia: dopuszczenia wsi do udziału w najbardziej elementarnych dobrach cywilizacji i kultury. Takie uwłaszczenia nie dokonują się przy pomocy dekretów ani rewolucyjnych, ani rządowych.

W zwierciadle programu pracy u podstaw albo Kronik Prusa ujawnia się — przez kontrast — nieświadomy arystokratyzm duchowy romantyków i rewolucyjnych demokratów poprzedniego okresu. Byli opętani Polską, a część z nich —najszlachetniejsza i najofiarniejsza — opętana była marzeniem o wolnej Polsce ludowej. Ale idea Polski była 'wciąż sprawą kilkunastu procent mieszkańców kraju i nic na to poradzić nie mogły wszystkie katechizmy demokratyczne. Przeminęły konspiracje i powstania, a chłop, tak jak w czasach Staszica, nadal nie dbał — i dbać nie mógł — o to, „czyli Polska jest polskim narodem na świecie”. Jego udziałem i jego prawdą żywotną był endemiczny głód, sycony kartoflami i kapustą, cherlactwo, pomór dzieci, wydajność gleby jedna z najniższych w Europie, nieznajomość litery alfabetu i litery prawa, lichwa, wódka i suchoty.

Po Sedanie nie czas już był czekać na cud zmartwychwstania i na to, że Niepodległa sprawi cud drugi — rozmnożenie chleba i słowa. Trzeba byłojbbniżyć ideajy\— do „podstaw” właśnie- To „obniżenie ideałów”, utożsamiane z trywialnym materializmem, będzie zarzutem, który niejeden raz dosięgnie pozytywistycznych liberałów i z prawicy, i z lewicy. Obniżenie to wzięło się z banalnego skądinąd odkrycia, że Polsce brak nię_tylko niepodległości, ale także mydlą i elementarzy , warsztatów pracy i nauki, wodociągów i kanalizacji, a nade wszystko spójni kulturalnej, bez której „naród” pozostaje jedynie abstrakcją. I że może z budową tej cywilizacyjnej infrastruktury nie trzeba koniecznie czekać do lepszych czasów, bo i zależność przyczy-290 nowa może okazać się odwrotna. Dlatego Świętochowski proponował,

aby społeczeństwo zechciało „pracować tam, gdzie ma pole otwarte'* i z furią atakował „trubadurów politycznych”³⁵.

Taka przebudowa hierarchii celów wymagała spojrzenia na kraj ojczysty jakby od zewnątrz i bez sentymentalizmu, tak jak' — nie przymierzając — patrzyli na burbońską Francję Monteskiusz lub Wolter. Tyle że w kraju skolonizowanym i upokorzonym zabieg taki jest znacznie trudniejszy psychologicznie, bo przez wielu uważany nieomal za narodową apostazję. Romantyzm wychował inteligencję polską — tak jak słowianofile rosyjską — w przeświadczeniu, że ojczyzna jest rodzajem wtajemniczenia, przeto zrozumieć ją można tylko od wewnątrz, przez uczestnictwo w narodowym misterium historycznym: może dlatego arcydzieła naszej poezji pozostają do dziś tak trudno czytelne dla cudzoziemców. Eksterioryzacja stanowiska obserwacyjnego prowadziła do destrukcji mitu niezwykłości polskiego procesu dziejowego. Najśmielej w tym kierunku szedł Bobrzyński, podejmując już w roku 1873 w warszawskiej pozytywistycznej „Niwie” polemikę z lelewelowską wykładnią dziejów polskich i żądając włączenia ich w kurs i periodyzację historii powszechnej, a ściślej zachodnioeuropejskiej. Naród polski był dla Bobrzyńskiego narodem normalnym jak inne, mającym swe okresy wielkości i upadku, nienormalne było natomiast jego porozbiorowe dziejopisarstwo, wyjmujące go spod działania praw ogólnych i każące mu bytować w jakiejś nierzeczywistej idealnej sferze ducha. W końcowych swych uwagach do Dziejów Polski (1879), szydząc ze stworzonego przez piśmiennictwo polskie konterfektu wzorowego szlachcica z ostatnich dwóch wieków Rzeczypospolitej, Bobrzyński dodał sarkastyczną uwagę, że „nic przy tym nie mówiono, czy też ten ideał Polaka płaci regularnie podatki”³⁶. To coś więcej niż rewizja poglądu na przyczyny upadku państwa: to krytyka systemu kulturowego, w którym kwestia „podatków” należy do niskiej, nieistotnej sfery rzeczywistości^

Świętochowski takiej samej krytyce poddawał rozpowszechnione przekonanie, iż szczególne jakości moralno-polityczne polskiego charakteru narodowego uodporniają go przeciw zarażeniu się obcymi ideami. „Wiara w szczególne własności naszej gleby nie ustała [...] Za

^JS JA. Świętochowski), Opinia publiczna, „Przegląd Tygodniowy” 1872, s. 3; tegoż, Wskazania polityczna, w: Ognisko. Ksiqeka zbiorowa wydana dla uczcttnio 2S-I*tnicj pracy T. T. Jeża, Warszawa 1882, t. 50.

³⁶ M. Bobrzyński, O dawnym prawi* polskim,jego nauce i umiejttnym badaniu, „Niwa" 1873, nry 44-48; tegoż, dzieje Polski w zarysie, opr. M. H. 'Serejski i A. F. Grabski, Warszawa 1974, a. 403-404.

19*

291