dobrzy 25252525F1ska 2

294

nawiązań; tekstem jest ciąg językowy, którego kolejne elementy uzyskują sens przez nakładanie się ich znaczeń na znaczenia elementów wcześniej zakomunikowanych i zinterpretowanych. Ciąg taki może me mieć żadnych widocznych wykładników powiązań międzyzdaniowych. Ważne jest. jak się z nim postępuje. Jest on mianowicie przeznaczony do kompleksowego odbioru, przy którym zachodzi kumulowanie sensów, podlegle zasadzie tworzenia ci.jgów niesprzecznych.

Przy takim definiowaniu tekstu uwzględnia się nic ivlko znaczenie ele inentów językowych w nim użytych, ale także rolę czynników suuacyi nych. wpływ uświadamianej wspólnej wiedzy nadawcy i odbiorcy na zintegrowany sens wypowiedzi.

W obu wypadkach mówi się. ze tekst iest spójny, ale już na pierwszy rzut oka widać, jak różne są te dwa rodzaje spójności. Pierwsza bywa nazywana spójnością 1 i n e a r u ą czy s 11 u k t u r a 1 n ą; odpowiada jej angielski termin cobcsion. I >ruga określana jest jako s p ó j n o ś ć s e m a n *. y -czna czy globalna; stosowatiy też bywa termin koherencja yang. cokrence) (de Beaugrande. Dressler, 199C).

Większość badaczy jest zdania, że wygodniejsze byłoby przyjęcie ..słabej" definicji tekstu, zakładającej, ze jest to jednostka koherentna, ale nickoniecz. nic wykazująca spójność: strukturalną wyznaczaną określonymi wskaźnika mi zespolenia. W Polsce stanowisko takie reprezentują Maria Renata Maye-nowa (1979) oraz Andrzej Bogusławski (Dobrzyńska, Janus. 1983). W takim ujęciu tekst stanowi zadanie wymagające od odbiorcy inwencji i współdziałania przs odtwarzaniu związków między elementami (rozpoznawania koreferenci, relacji logicznych, wyciągania wniosków t wysuwania hipotez). Nic jest gotowym układem powiązanych sensów. Nie przekreśla to oczywiście zainteresowania wykładnikami spójności linearnej stosowanymi w różnych typach wypowiedzi. Tyle tylko, żc nic uznaje się ich za nieodzowne. Ich obecność w wypowiedzi ułatwia jej odbiór, ujed-noznacznia relacje zachodzące między poszczególnymi komponentami, nie jest jedtuk cechą konstytutywną tekstu.

Aby móc postępować dalej z tekstem jako z koherentną sekwencją w yrażeń, musimy w tej sekwencji rozpoznać jeden całościowy komunikat pewna funkcjonującą dla określonego celu komunikacyjnego całość, wydzieloną /. potoku innych zdarzeń językowych i pozajęzykowych. istnienie tekstu, możliwość jego interpretacji zależą od wyrazistości granic ciągu. Do kwestii spójności tekstu i jego delimitacji wrócimy w dalszych rozważaniach.

Z-Lmi- u Itlotir

Zdanie w tekście

Tekst zbudowany test ze /dań. Ale /dama występuje w tekście nie siano wią proste) realizacji schematów składniowych używanych w danym języku i wypełnionych jednostkami leksykalnymi przynależnymi do tego języka. Są one przystosowane do pełnienia łunkcji komunikatywnej - mówienia czegoś o czymś. Służ.) przy tym do przenoszenia pewnej porcji informacji, stanowiącej zazwyczaj cząstkę całego potoku informacyjnego.

W zdaniu użytym w wypowiedzi wyodrębniona zostaje ta część, która wskazuje lub nazywa aktualne przedmiot wypowiedzi 1 zawiera młonnacic znan.) z kontekstu. Ponadto wydzielana jest część, w które) mówiący informuje o pewnych cechach przepisywanych owemu przedmiotowi. A więc. niezależnie od stopnia złożoności budów \ składniowej, zdanie użvte w w\ powtedzt poddawane jest dwuczłonowemu podziałowi. Podział ten nazs wa ny bywa aktualnym rozczłonkowaniem zdania (termin Yilema Mathesiusa, 1939), w lingwistyce brytyjskiej i amerykańskiej używany jest odpowiednio termin perspektywa funkcjonalna zdania (functionaI fentcncc pnspeciiz*). ów podział zauważano już \e latach trzydziestych naszego wieku: mówiono wówczas o obecności w zdaniu „podmiotu psychologicznego" i ..orzeczenia psychologicznego". Kategorie te znane były polskim uczonym - Stanisławowi Szoberowi (1932. 1933)

1 Stanisławowi Jodłowskiemu (1934).

Dzięki aktualnemu rozczłonkowaniu jedno 1 to samo zdanie może w różnych użyciach być wvpowiedzi4 o czymś innym, może stanowić odpowiedź na różne pytania. Na prz\ kład Piotr kupli małego Jim. i może być odpowiedzią na pytanie Co u vas słyc/Mcł, ale także na kilka innych pytań: Co pora bu Piotrf. Co Pioli kupił 2.1 te (np. wygrane) ptenujdzef, Kto kupił ma łe)>o fiai.itJakiego fula kupił Pioirf Zauważmy, że - stając się odpowiedzią na te różne pytania - zdanie podlega za każdym razem przeobrażeniu. Jeśli jest to zdanie wypowiadane, zmienia się jego kontur prozodyjny: gdzie indziej sytuuje się podział między intonacją wznoszącą (antykadencją) i intonacją opadającą (kadencją), w innym miejscu pojawia się ewentualna pauza wewnątrzzdaniowa oraz na innym członie umieszczeń) zostaje akcent lra-zowv. Ponadto części zdania mogą występować w różnej kolejność i. Ta zmiana szyku wyrazów pozostaje jedynym środkiem wyrażania jego aktualnego rozczłonkowania w tekstach pisanych.

To, o czym się w danym zdaniu mówi, nazywane jest ternatc m. część zaś, która podaje informacje o temacie, nazywana jest rcmaiem - terminy te w Polsce wprowadził Andrzej Bogusławski (1977). Wśród badaczy zajmujących się tymi zagadnieniami występują pewne kontrowersje co do tego, czy podział zdania jest faktycznie dwudzielny. Istnieją zwolennicy podziału