dobrzy 25252525F1ska

31C

kowc zamknięto w ramach pojedynczej wypowiedzi. W utworach hucznych jest to podmiot liryczny, w tekstach narracyjnych - narrator. Partnerem tak wykreowanego nadawcę |est tzw. odbiorca wirtualm, zaprogramowany wewnątrz dzieła literackiego Akt porozumienia owych podmiotów przebiega przy udziale pewnego zasobu -wspólnej wiedze"; ten horyzont świadomości i podzielanych przekonań dopełnia obraz nadawcy i odbiorcy wpisans w utwór.

Koherencja utworu literackiego nie jest /relatywizowana wobec realnej sytuacji mówienia i takich jej parametrów, jak -tu i teraz" mówiącego. Komunikat literacki kreuje pewn.| sytuację fikcyjn.}, zlokalizow .uią czasowo i przestrzennie wobec podmiotu wypowiedzi i ustalająca wszystkie kolejne zmiany sytuacji wobec tego umownego punktu odniesienia. Dzięki tego tvpu konsmiktom wypowiedz hteiacka może się stać wypowiedzią koherentna.

Druga istotna właściwość tekstów literackich to - jak sądzi wiciu badaczy - ich swoista w tórność wobec gatunków- i form wypow iedzi nieluerackich. Zgodnie z tym poglądem literatura naśladuje i przetwarza formy komunika cji nielitcrackicj, poddaje je różnym dodatkowym konwencjom. Owa mi-metyczność literatury wobec struktur tekstowych używanych poza jej zasięgiem sprawia, że koniecznym punktem wyiścta do badania utworów lite rackich powinna się stać obserwacja form komunikatów nieartystycznych: poetyka musi być budowana na fundamencie teorii tekstu i analizie wszelkich zjawisk mownych.

Przykładami struktur tekstowych przenoszonymi z uniwersum mowv w obręb literatury mogą być takie formy gatunkowe, jak opowiadanie, list. wyznanie, modlitwa, a także prostsze formy wypowiedzi, jak opis. opowiadanie (w sensie: przedstawienie zdarzeń kolejno po sobie n.istępuj4cychj. wywód. Odniesienie odpowiednich konstrukcji literackich do zjawisk tekstowych pozahterackich pozwala odróżnić ogólne mechanizmy tekstotwórcze od konwencji czysto artystycznych, występujących w obszarze literatury.

Kończyc ten przegląd typologiczny, uwzględniający podstawowe opozycje w strukturze tekstów i sposobach ich funkcjonowania jako nośników in formacji, przyjrzyjmy się jeszcze dziedzinie tekstów pod kątem zdeterminowanych historycznie związków wypowiedzi z różnymi sferami życia społecznego i wypracowanych w- nich schematów komunikacyjnych. Powtarzalne okoliczności użycia tekstów sprawiły, że wypowiedzi spełniające te same funkcje i wykazujące te same parametry pragmatyczne uległy pew nej typizacji: w procesie historycznym wykształciły się różne formy gatunkowe. Poszczególne gatunki spełniają odmienne cele komunikacyjne. Powielają pcw--ne stałe schematy układu kompozycyjnego (patrz hasło: (.iatunkow wzorce wypowiedzi).

Odmiany g a t u n k o w e rozpoznane zostały najpierw w obrębie literatur)'. gdzie od starożytności wyróżnia się takie gatunki, jak oda, satyra, epigrjtn.it, epos, tragedu, komedia. Gatunki te systematyzowała poetyka. Gatunkami prozy artystycznej, jak mowy sadowe czy pochwalne, zajmowała się retoryka. Dopiero w połowic XX wieku, w pracach Michała Bachlina (1986), pojawiła się idea, żc gatunki - jako skodyfikowane formy działania językowego - obejmuj.) cały obszar mowy, także komunikację potoczna Ideę tę podjęła w Polsce Anna Wierzbicka (Dobrzyńska. Janus, 1983).

Gatunki mowy to utrwalone w społecznym obiegu schematy działań językowych - o niniei lub bardziej zdeterminowanej budowie. Gatunki rozwijaj.) się w obrębie różnych stylów funkcjonalnych, jak styl oficjalny (urzędowy). styl naukowy czy styl potoczny. Każdy z tych stylów operuje właściwym sobie, zróżnicowanym repertuarem gatunków. Gatunki stylu na ukowego to np. artykuł, traktat, wykład, referat, recenzja. W stylu urzędo wym funkcjonuj.) ni.in. takie gatunki, jak podanie, oświadczenie, upoważnienie, kwestionariusz, okólnik, wezwanie, zawiadomienie, obwieszczenie. Do stylu publicystycznego należ.): reportaż, artykuł wstępny, wywiad, recenzja itd. Najbardziej efemeryczne swdają się lonm zachowań lę/yko-wych występujące w mowie potocznej, ale 1 tam dadzą się wyróżnić pewne schematy wypowiedzi, takie |.ik prośba, odmowa, skarga, podziękowanie, przeprosiny, komplement, ostrzeżenie ud.

Niektóre gatunki występuj.) w różnych stylach w postaci wyspecjalizowanych wariantów, np. recenzja naukowa 1 recenzia teatralna w publicysty-ce. list prywatny, będący form.) komunikacji potocznej. 1 list urzędowy (np. list gratulacyjny). Bogactwo tych form komunikacyjnych i uli odmian zdeterminowane jest rozwojem życia społecznego i wielością jego płaszczyzn.

Gatunki mowy należ.) do podstawowego kulturowego wyposażenia człowieka - do jego kompetencji komunikacyjnej. Przyswajając sobie język, człowiek uczy się jednocześnie występowania w różnych rolach komunikacyjnych 1 opanowuje różne formy wypowiedzi służące rozmaitym celom. Staje się sprawnym użytkownikiem bogatego repertuaru form wypracowanych przez daną społeczność w toku jej historycznego rozwoju.

Dla teoretyka tekstu gatunki mowy stanowią empiryczny materiał do obserwacji, w jaki sposób struktura spójnościowa 1 dclinntacyjna skorelowana jest z wyspecjalizowaną funkcją tekstu, powiązaną ze swoistym splotem czynników pragmatycznych.