dobrzyńska

310 /ri\r />ifa}n'4-.r. Trać

kowc zamknięte w- ramach pojedynczej wypowiedzi. W utworach lirycz-nych jest to podmiot liryczny, w tekstach narracyjnych - narrator. Partnerem tak wykreowanego nadawcy jest t/.w. odbiorca wirtualny, zaprogramowany wewnątrz dzieła literackiego. Akt porozumienia owych podmiotów przebiega przy udziale pewnego zasobu „wspólnej wiedzy"; ten horyzont świadomości i podzielanych przekonań dopełnia obraz nadawcy i odbiorcy wpisans w utwór.

Koherencja utworu literackiego nie jest zrelatywizowana wobec realnej sytuacji mówienia i takich jej parametrów, jak „tu i teraz” mówiącego. Komunikat literacki kreuje pewną sytuacje fikcyjną, zlokalizowaną czasowo i przestrzennie wobec- podmiotu wypowiedzi i ustalającą wszystkie koleinę zmiany sytuacji wobec tego umownego punktu odniesienia. Dzięki tego typu konstruktom wypowiedź literacka może się stać wypowiedzią koherentną.

Druga istotna właściwość tekstów literackich to - jak sądzi wielu badaczy - ich swoista wtórność wobec gatunków i form wypowiedzi niditerackich. Zgodnie z tym poglądem literatura naśladuje i przetwarza formy komunikacji nielitcrackiej, poddaje je różnym dodatkowym konwencjom. Owa mi-metyczność literaturę wobec struktur tekstowych używanych poza icj zasięgiem sprawia, że koniecznym punkiem wyjścia do badania utworów literackich powinna się stać obserwacja form komunikatów nieartystycznych: poetyka musi być budowana na fundamencie teorii tekstu i analizie wszelkich zjawisk mownych.

Przykładami struktur tekstowych przenoszonymi z uniwersum mowy w obręb literatury mogą być takie formy gatunkowe, jak opowiadanie, list. wyznanie, modlitwa, a także prostsze formy wypowiedzi. |.ik opis. opowiadanie (w sensie: przedstawienie zdarzeń kolejno po solne następujących), wywód. Odniesienie odpowiednich konstrukcji literackich do zjawisk tekstowych pozaluerackich pozwala odróżnić ogólne mechanizmy tckstotwórcze od konwencji czysto artystycznych, występujących w obszai/e literatury.

Kończąc ten przegląd typologiczny, uwzględniający podstawowe opozycje w strukturze tekstów i sposobach ich funkcjonowania jako nośników informacji, przyjrzyjmy się jeszcze dziedzinie tekstów pod kątem zdeterminowanych historycznie związków wypowiedzi z różnymi sferami życia społecznego i wypracowanych w nich schematów komunikacyjnych. Powtarzalne okoliczności użycia tekstów sprawiły, żc wypowiedzą spełniające te same tunkcje i wykazujące te same parametry pragmatyczne uległy pewnej typizacji: w procesie historycznym wykształciły się różne formy gatunkowe. Poszczególne gatunki spełniają odmienne cele komunikacyjne. Powielają pewne stałe schematy układu kompozycyjnego (patrz hasło: Gatunkowe wzorce wypowiedzi).

O d m i a n y ga t u n k o w e rozpoznane zostały najpierw w obrębie literaturę', gdzie od starożytności wyróżnia się takie gatunki, jak oda, satyra,

Typi ukuita- i ptunlu i»nv epigrjm.it, epos. tragedia, komedia. Gatunki te systematyzowała poetyka. Gatunkami prozy artystycznej, jak mowy sadowe czy pochwalne, zajmowała się retoryka. Dopiero w połowie XX wieku, w pracach Michała Bachtina (1986), pojawiła się idea, że gatunki - jako skodyfikowane formy działania językowego - obejmuj;; cały obszar mowy, także komunikację potoczna Ideę tę podjęła w Polsce Anna Wierzbicka (Dobrzyńska. Janus. 1983).

Gatunki mowy to utrwalone w społecznym obiegu schematy działań językowych - o mniej lub bardziej zdeterminowanej budowie. Gatunki rozwijają się w obrębie różnych stylów funkcjonalnych, jak styl oficjalny (urzędowy). styl naukowy czy styl potoczny. Każdy z tych stylów operuje właściwym sobie, zróżnicowanym repertuarem gatunków. Gatunki stylu naukowego to np. artykuł, traktat, wykład, referat, recenzja. W stylu urzędo wym funkcjonuj.! m.in. takie gatunki, jak podanie, oświadczenie, upoważnienie, kwestionariusz, okólnik, wezwanie, zawiadomienie, obwieszczenie. Do stylu publicystycznego należ.}: reportaż, artykuł wstępny, wywiad, recenzja itd. Najbardziej efemeryczne wydaj.} się formy zachowań językowych występujące w mowie potocznej, ale i tam dadz.} się wyróżnić pewne schematy wypowiedzi, takie jak prośba, odmowa, skarga, podziękowanie, przeprosiny, komplement, ostrzeżenie ud.

Niektóre gatunki występuj.} w różnych stylach w postaci wyspecjalizowanych wariantów, np. recenzja naukowa i recenzja teatralna w publicystyce; list prywatny, będący form.} komunikacji potocznej, i list urzędowy (np. list gratulacyjny). Bogactwo tych form komunikacyjnych i ich odmian zdeterminowane jest rozwojem życia społecznego i w ielością jego płaszczyzn.

Gatunki mowy należ.} do podstawowego kulturowego wyposażenia człowieka - do jego kompetencji komunikacyjnej. Przyswajając sobie język, człowiek uczy się jednocześnie występowania w różnych rolach komunikacyjnych i opanowuje różne formy wypowiedzi służące rozmaitym celom. Staje się Sprawnym użytkownikiem bogatego repertuaru form wy pracowa itych przez dan.) społeczność w toku jej historycznego rozwoju.

Dla teoretyka tekstu gatunki mowy stanowi.} empiryczny materiał do obserwacji, w jaki sposób struktura spójnościowa i dclimuacyjna skorelowana jest z wyspecjalizowaną funkcją tekstu, powiązaną ze swoistym splotem czynników pragmatycznych.