dobrzy 25252525F1ska 4

298 n>.-u /W*nn*.r, 1f*%:

przez siebie slowj. Pod koniec komunikatu sygnalizuje rozwiązanie konta ktu. Przykładem inicjalnych wypowiedzi o funkcji fatycznej mogą być zwroty do adresata (w tym także apostrofy literackie), powitania, prośby o uwagę. Na końcu tekstu występować mogą podziękowania za jego odbiór, zwroty do słuchacza lub czytelnika zapowiadając koniec wypowiedzi, a także pożegnania. Takie wstępy i zakończenia sa niezbywalnym składnikiem wypowiedzi ustnych; podobne konstrukcje występują tez. w niektórych tekstach pisanych, np. formuły inicjalne i finalne w listach. W pewnych gatunkach owe części delimitującc wyodrębniły się kompozycyjnie, np. wstępy i zakończenia w rozprawach, słowa wstępne, posłowia i epilogi w powieściach.

Drugą dającą się zauważyć prawidłowością \c zakresie kształtowania początkowych i końcowych fragmentów tekstu jest występowanie w nich wypowiedzeń „metatcksiowycir, odnoszących się do całego tekstu Termin met a tekst został wprowadzony przez Annę W ierzbicką (Mjyenowa. 19/1); oznacza on wypowiedź, której tematem jest sam tekst. Metatckstows charakter ujawniają wstępy w tekstach reprezentujących różne gatunki. We wstępach tych znaleźć można zapowiedź., o czym będzie mowa w danym tekście, czasem pojawia się koment.it/ ru temat jego kompozycji, właściwości stylistycznych, reprezentowanego przez tę wypowiedź gatunku; podawane bywają powody i okoliczności jej powstanij np. Funkcję metale kstową pełni też tytuł utworu literackiego, który jest nazwą pozwalającą identyfikować dany tekst, zarazem zaś stanów i swego rodzaju komentarz. d<» jego treści lub określa formę gatunkową wypowiedzi (Danek, 1972). Podobne konstrukcje metatekstowr zagęszczają się na końcu tekstu.

Pośród wyrażeń metatckstowych wyróżnić można takie, które funkcję wskazywania początku i końca wypowiedzi pełnią w sposób jawny, wyko-r/ystując znaczenie elementów kodu językowego. Są to wyrażenia w rodzaju: Zacznf od..., \j początku tego opowiatłanu..., Tu kończy się historia..., Skończona bajka!, Koniec itp. - będące sygnałami deliinitacji tekstu (por. Do brzyńska, 1974).

Wypowiedzenia inicjalne oraz finalne o charakterze meiateksiowym tworzą wyraźnie wyodrębnione części komunikatu, nazywane ramą (Łoi-tnan, 1970; Uspienski, 197C; Maycnowa, 1979). Owa rama metatekstowa może być zestawiana z analogicznymi zjawiskami kompozycyjnymi w ca łościach znakowych spoza obszaru komunikacji językowej - w rytuałach, obrzędach, w dziełach plastycznych, muzycznych, teatralnych itp. Możliwość tworzenia wypowiedzi metatckstowych jest jednak wyłącznie domeną języka.

Wydzielenie metaickstu i ukazanie jego funkcji w wypowiedzi jest ważne, ponieważ pozwala dokładniej uchwycić i opisać strukturę różnych wypowiedzi i fornt gatunkowych, także literackich. Metatckst odautorski oka

Tri.* - vitr>*K<w-t kon-.uml.ji zujc się integralnym składnikiem tekstu. Wynika stąd konieczność respekto wania tego składnika przez krytyków literackich i wydawców. Obserwowana dość często praktyka wydawnicza pomijania lub skracania i przetwarzania części metatekstowych okalających utwór literacki prowadzi do zmiany jego sensu.

Badania struktury tekstu spójnego ujawniły, ze pewne charakterystyczne ukształtowania wypowiedzi występują także na skraju wewnętrznej przestrzeni tekstu objętej ramą. Dotyczy to w szczególności początku tekstu. W tej pozycji pojawiają się często (tak jest z zasady w wypowiedziach narra cyjnych) omówione już wcześniej zdania egzystencjalne, a więc nierozczłon-kowane wypowiedzenia czysto Tematyczne. Wprowadzają one bohatera opowieści lub rzecz czy zjawisko, które będzie tematem dalszego ciągu -stąd ich tunkcia delimitacyjna. Przykłady zdań inicjalnych czysto rematycz nych już przywoływaliśmy. W niektórych gatunkach, np. w baśni, takie kształtowanie początku stanowi jedną z reguł gatunku i jest obowiązujące.

Druga zauważona właściwość przestrzeni wewnątrzramowej dotyczy sposobu użycia wyrażeń reierencjalnych w poc jtkowym zdaniu tekstu. Jeśli jest to zdanie rzeczywiście zaczynające w.powiedz przedmiotową (a nie ciąg dalszy wcześniejszej wypowiedzi lub początek tekstu literackiego ukształtowany zgodnie z konwencją rozpoczynania „od środka" - :n mcJus res), to w zdaniu tym po raz pierwszy mówi się o pewnych osobach lub rzeczach, a więc odnoszące się do nich rzeczowniki i zaimki nie tnettą wystąpić w formie określonej. Zatem w początkowym zdaniu tekstu normalnie nie tnogą się pojawiać takie wyrażenia, jak: Człowiek ten..., On..., lł"taiy np. W językach mających kategorię gramatyczną rodzajnika dobrze zbudowane zdanie początkowe nie powinno zawierać rodzajników określonych. Na przykład zdanie angielskie: The man is sleeping w tlje nami nic nadaje się na początek wypowiedzi, ponieważ mowa jest w nim o jakimś znanym mężczyźnie i znanym pokoju - „znanym" znaczy zaś tu tyle, co poznanym z wcześniej zakomunikowanych zdań. Skoro jednak zdań takich nie wypowiedziano, użycie owych form jest nieuprawnione.

Oprócz omówionych najogólniejszych językowych właściwości delum-tacyjnych tekstu istnieją różne inne zjawiska związane z granicą wypowiedzi. Należą tu m.in. rozmaite literackie konwencje fabularne, jak zamykanie opowieści w granicach od narodzin do śmierci bohatera, od wschodu do zachodu słońca, od określonej pory roku - przez cały cykl do jego zamknięcia, od początku jakiegoś zdarzenia czy zjawiska (np. deszczu) do jego zakończenia itp. Tego typu konwencje współtworzą strukturę gatunkową utworów literackich i wraz z innymi elementarni tej struktury uczestniczą w ewolucji gatunku. Opis konwencji delimitacyjnyclt stanowi więc istotny element charakterystyki utworu literackiego także jjko ogniwo w rozwoju formy gatunkowej.