dobrzyńska 4

Ti>\\i Ootrry ńti.r. Tci«

298

przez siebie słowa. Pod koniec komunikaiu sygnalizuje rozwiązanie kontaktu. Przykładem inicjalnych wypowiedzi o funkcji fatycznej mogą być zwroty do adresata (w tym także apostrofy literackie), powitania, prośby o uwagę. Na końcu tekstu występować mogą podziękowania za jego odbiór, zwroty do słuchacza łub czytelnika zapowiadając koniec wypowiedzi, a także pożegnania. Takie wstępy i zakończenia sa niezbywalnym składnikiem wypowiedzi ustnych; podobne konstrukcje występuj.) leż w niektórych tekstach pisanych, np. formuły inicjalne i tinalne w listach. W pewnych gatunkach owe części delimitujące wyodrębniły się kompozycyjnie, np. wstępy i zakończenia w rozprawach, słowa wstępne, poslowia i epilogi w powieściach.

l)rug.| dająca się zauważyć prawidłowością w zakresie kształtowania początkowych i końcowych fragmentów tekstu jest występowanie w nich wypowiedzeń „metatekstowych", odnoszących się do całego tcksiu Termin met a tekst został wprowadzony przez Annę Wierzbicką (Mayenowa, 1971); oznacza on wypowiedź, której tematem |est sam tekst. Metatekstowy charakter ujawniają wstępy w tekstach reprezentujących różne gatunki. We wstępach tych znaleźć można zapowiedź., o czym będzie mowa w danym tekście, czasem pojawia się komcniaiz na temat jego kompozycji, właściwości stylistycznych, reprezentowanego przez tę wypowiedź, gatunku; podawane bywają powod) i okoliczności jej powstania itp. Funkcję mct.ue-kstową pełni też tytuł utworu literackiego, który jest nazwą pozwalającą identyfikować dany tekst, zarazem zaś stanów i swego rodzaju komentarz tło jego treści lub określa formę gatunkową wypowiedzi (Danek, 1972). Podobne konstrukcje metatekstowr zagęszczają się na końcu tekstu.

Pośród wyrażeń metatekstowych wyróżnić można takie, które lunkcję wskazywania początku i końca wypowiedzi pełnią w sposób jawny, wykorzystując znaczenie elementów kodu językowego. Sa to wyrażenia w rodzaju: Zacznę od..., Xt początku tego opowiadania..., Tu kończy się historia..., Skończona kijka!, Komet itp. - będące sygnałami deluniiacji tekstu {por. Dobrzyńska. 197-ł).

Wypowiedzenia inicjalne oraz finalne o charakterze meiatekstowym tworzą wyraźnie wyodrębnione części komunikatu, nazywane ramą (Lot-man, 1970; Uspienski, 197C; Mayenowa, 1979). Owa rama meiatekstowu może być zestawiana z analogicznymi zjawiskami kompozycyjnymi w całościach znakowych spoza obszaru komunikacji językowej - w rytuałach, obrzędach, w dziełach plastycznych, muzycznych, teatralnych np. Możliwość tworzenia wypowiedzi metatekstowych jest jednak wyłącznie domeną języka.

Wydzielenie metatekstu i ukazanie jego funkcji w wypowiedzi jest ważne, ponieważ pozwala dokładniej uchwycić i opisać strukturę różnych wypowiedzi i form gatunkowych, także literackich. Metatekst odautorski oka /uje się integralnym składnikiem tekstu. Wynika stąd konieczność respektowania tego składnika przez krytyków literackich i wydawców. Obserwowana dość często praktyka wydawnicza pomijania lub skracania i przetwarzania części metatekstowych okalających utwór literacki prowadzi do zmiany ;cgo sensu.

Badania struktury tekstu spójnego ujawniły, ze pewne charakterystyczne ukształtowania wypowiedzi występują także na skraju wewnętrznej przestrzeni tekstu objętej lamą. Dotyczy to w szczególności początku tekstu. W tej pozycji pojawiaj.} się często (tak jest z zasady w wypowiedziach narracyjnych) omówione już wcześniej zdania egzystencjalne, a więc nierozczlon-kowane wypowiedzenia czysto Tematyczne. Wprowadzają one bohatera opowieści łub rzecz czy zjawisko, które będzie tematem dalszego ciągu -stąd ich funkcja delimitacyjna. Przykłady zdań inicjalnych czysto rematycz nych już przywoływaliśmy. W niektórych gatunkach, np. w baśni, takie kształtowanie początku stanowi jedną / reguł gatunku i jest obowiązujące.

Druga zauważona właściwość przestrzeni wewnąirzramowej dotycz.) sposobu użycia wyrażeń relerencjalnych w poc jtkowym zdaniu tekstu. Jeśli jest to zdanie rzeczywiście zaczynające wypowiedź. przedmiotową (a nie ciąg dalszy wcześniejszej wypowiedzi lub początek tekstu literackiego ukształtowany zgodnie z konwencją rozpoczynania „od środka" :n methas res), to w zdaniu tym po raz pierwszy mówi się o pewnych osobach lub rzeczach, a więc odnoszące się do nich rzeczowniki i zaimki nie mettą wystąpić w formie określonej. Zatem w początkowym zdaniu tekstu normalnie nie mogą się pojawiać takie wyrażenia, jak: Człowiek ten ... On ... lł"testy., np. W językach mających kategorię gramatyczną rodzaimka dobrze zbudowane zdanie początkowe nie powinno zawierać rodzajników określonych. Na przykład zdanie angielskie: 77* nian is sleeping tn the room nic nadaje się na początek wypowiedzi, ponieważ mowa jest w nim o jakimś znanym mężczyźnie i znanym pokoju - „znanym" znaczy zaś tu tyle, co poznanym z wcześniej zakomunikowanych zdań. Skoro jednak zdań takich nie wypowiedziano, użycie owych form jest nieuprawnione.

Oprócz omówionych najogólniejszych językowych właściwości delimi-tacyjnych tekstu istnieją różne inne zjawiska związane z granicą wypowiedzi. Należą tu m.in. rozmaite literackie konwencje fabularne, jak zamykanie opowieści w granicach od narodzin do śmierci bohatera, od wschodu do zachodu słońca, od określonej pory roku - przez cały cykl do jego zamknięcia, od początku jakiegoś zdarzenia czy zjawiska (np. deszczu) do jego zakończenia itp. Tego typu konwencje współtworzą strukturę gatunkową utworów literackich i wraz z innymi elementami tej struktury uczestniczą w ewolucji gatunku. Opis konwencji delitniiacyjnych stanowi więc istotny element charakterystyki utworu literackiego także jako ogniwo w rozwoju formy gatunkowej.