WSP J POLN235

298

Temt DobrzytiiJu, Teku

przez siebie słowa. Pod koniec komunikatu sygnalizuje rozwiązanie kontaktu. Przykładem inicjalnych wypowiedzi o funkcji fatycznej mogą być zwroty do adresata (w tym także apostrofy literackie), powitania, prośby o uwagę. Na końcu tekstu występować mogą podziękowania za jego odbiór, zwroty do słuchacza lub czytelnika zapowiadające koniec wypowiedzi, a także pożegnania. Takie wstępy i zakończenia są niezbywalnym składnikiem wypowiedzi ustnych; podobne konstrukcje występują też w niektórych tekstach pisanych, np. formuły inicjalne i finalne w listach. W pewnych gatunkach owe części delimitujące wyodrębniły się kompozycyjnie, np. wstępy i zakończenia w rozprawach, słowa wstępne, posłowia i epilogi w powieściach.

Drugą dającą się zauważyć prawidłowością w zakresie kształtowania początkowych i końcowych fragmentów tekstu jest występowanie w nich wypowiedzeń „metatekstowych", odnoszących się do całego tekstu. Termin metatekst został wprowadzony przez Annę Wierzbicką (Mayenowa, 1971); oznacza on wypowiedź, której tematem jest sam tekst. Metatekstowy charakter ujawniają wstępy w tekstach reprezentujących różne gatunki. We wstępach tych znaleźć można zapowiedź, o czym będzie mowa w danym tekście, czasem pojawia się komentarz na temat jego kompozycji, wdaści-wości stylistycznych, reprezentowanego przez tę wypowiedź gatunku; podawane bywają powody i okoliczności jej powstania itp. Funkcję metate-kstową pełni też tytuł utw'oru literackiego, który jest nazwą pozwalającą identyfikować dany tekst, zarazem zaś stanowi swego rodzaju komentarz do jego treści lub określa formę gatunkowy wypowiedzi (Danek, 1972). Podobne konstrukcje metateksiowe zagęszczają się na końcu tekstu.

Pośród wyrażeń metatekstowych wyróżnić można takie, które funkcję wskazywania początku i końca wypowiedzi pełnią w sposób jawny, wykorzystując znaczenie elementów kodu językowego. Są to wyrażenia w rodzaju: Zacznę od..., Na początku tego opowiadania..., Tu kończy się historia..., Skończona bajka!, Koniec itp. - będące sygnałami delimitacji tekstu (por. Dobrzyńska, 1974).

Wypowiedzenia inicjalne oraz finalne o charakterze metatekst owym tworzą wyraźnie wyodrębnione części komunikatu, nazywane ramą (Łot-man, 1970; Uspienski, 1970; Mayenow-a, 1979). Owa rama metatekstowy może być zestawiana z analogicznymi zjawiskami kompozycyjnymi w całościach znakowych spoza obszaru komunikacji językowej - w rytuałach, obrzędach, w dziełach plastycznych, muzycznych, teatralnych itp. Możliwość tworzenia wypowiedzi metatekstowych jest jednak wyłącznie domeną języka.

Wydzielenie metatekstu i ukazanie jego funkcji w wypowiedzi jest ważne, ponieważ pozwala dokładniej uchwycić i opisać strukturę różnych wypowiedzi i form gatunkowych, także literackich. Metatekst odautorski oka-