dobrzy 25252525F1ska 8

3C6 Tmt    TAw

cłunizmy komunikacyjne umożliwiające wytwarzanie i odbiór tekstów, co Stanowi podstawowa umiejętność człowieka.

Typy tekstów i gatunki mowy

Badanie mechanizmów spójności tekstu i zasad tworzenia koherentnych wypowiedzi, a także sposobów ich delumtacji dostarczyło kategorii opisu zróżnicowanych form komunikatów językowych. Ze względu na podobieństwa i różnice strukturalne można wśród nich wydzielić różne typy tekstów.

Jednym z kardynalnych przeciwstawień wpływających na strukturę tekstu jest to, czy komunikacja przebiega w sposób bezpośredni (a więc przy równoczesnej obecności nadawcy i odbiorcy oraz za pośrednictwem przekazu ustnego), czy też ma charakter pośredni i dokonywana iest przy użyciu pisma. W wypadku ustnej komunikacji bezpośredniej mówiący i słuchacz są uczestnikami tej samej sytuacji komunikacyjnej: mogą obserwować zmiany w otoczeniu, wskazywać przedmioty, o których mowa, śledzić wzajemne reakcje, kontrolować rozumienie wypowiedzi (szczególnie wówczas, gdy w grę wchodzi swobodna interpretacja sensu pizy udziale „wspólnej wiedzy").

Komunikacja „twarzą w twarz” jest zwykle wielokanałowa: poza kodem językowym używane sa w niej znaki mimiczne i gestykulacja. Kod jęz.yko-wy wzbogacony jest też o wymiar prozodii. Jak pamiętamy, sygnały prozo-dyjne 54 wyznacznikami podziału tematyczno-reinaiycznęgo. (W tekście pisanym jedynym środkiem sygnalizacji tego podziału pozostaje szyk wyrazów w zdaniu; podlega on wówczas szczególnym rygorom). Sygnały prozo-dyjne uczcstnic/4 też w wyznaczaniu granic komunikatu i nadają spójnej wypowiedzi integrujący kontur intonacyjny. Sygn.1liz.uj4 ponadto działy kompozycyjne wewnątrz tekstu.

Wzorcowym wypadkiem komunikatów reprezentujących typ wypowiedzi ustnej bezpośredniej są wypowiedzi potoczne. Cechują się one znacznym uwikłaniem w sytuację dialogową, dopuszczają stosunkowo duże rozchwianie tematyczne i dygresyjność. Początek i koniec wypowiedzi nakłada się w nich na samo trwanie kontaktu, stąd w łunkcji dclimiutorów wystąpić tu mogą formuły powitalne i pożegnania. Takie formy tekstowe, jak opowiadania, wywody argumentujące jakąś tezę. powinny być w wypowiedziach ustnych poprzedzone mctaickstową zapowiedzią ujawniającą zamiar komunikacyjny mówiącego. Może on swobodnie nawiązywać do sytuacji komunikacyjnej, posługując się zaimkami wskazującymi skonkretyzowanymi znaczeniowo odpowiednim gestem. (Tylko w tym typie wypowiedzi

3C7

Typ* wŁków i Cli ur.ku

^mj)4 one prawo bytu. występując obok zaimków w funkcji anaforycziiej. We wszystkich innych typach komunikatów, w których nie zachodzi kontakt „twarzą w twarz”, zaimki te nic mogą hyc normalnie wykorzystywane, bo pozostałyby niedookreślone referencjalnic).

Wypowiedź ustna bezpośrednia pojawia się też poza zasięgiem komunikacji potocznej - w róż-nych formach oralnych życia publicznego, jak przemówienia, pogadanki, wykłady, referaty, kazania. Formy te jednak w pewnej mierze (niekiedy dość znacznie) zbliżają się do struktury tekstów pisanych. Zwykle wykazują większą dyscyplinę tematyczną, nie są też w tak dużym stopniu (jak wypowiedzi potoczne) uwikłane w sytuację komunikacyjną. Własności wypowiedzi oralnej wykazują także różne gatunki lolkloru.

W folklorze, który obcimuje językowe wytwory artystyczne kultury ludowej. zmienia się status kluczowego dla naszvch rozważań pojęcia tekstu. Pieśń ludowa czy oracja weselna, ba|ka lub lament nie są wytworem człowieka, który je wygłasza. Ale mc są też repliką gotowego tekstu, jak to jest w wypadku odtwarzania tekstów literackich, np. recvtac|i wiersza. Utwór istnieje w postaci pewnego wzorca usankcjonowanego tradycją. Wzorzec ten jest powielany przy użyciu {petryfikowanych schematów słowno-stru-kturalnych, tzw. formuł, i uzyskuje za każdym razem nieco mną postać Utwór nu* stanowi zatem jednostkowego komunikatu, lecz otwarty zbiór wariantów. Tak więc, jeśli mówi się o tekście ludów y m - np o tekście ballady - to trzeba pamiętać, żc jest to zapis jednego z możliwych wariantów, jakie są manifestacją danej ballady.

Formuły używane pizy reprodukcji utworu ludowego tworzą kanwę kompozycyjną utworu. Wykorzystywane są m.in. do wyznaczania jego początku i końca, a także do zespalania poszczególnu h członów w ypowiedzi. Wskazać można charakterystyczne delinmatory różnych gatunków folklorystycznych, np. / j.i tam byłem. Miód i ~mo piłem... - w zakończeniu bajki, której motywem finalnym jest zawarcie małżeństwa. Istnieją też typowe folklorystyczne mechanizmy spajania tekstu, np. tzw. konkatetucje. polegające na tym, ze zakończenie zdania, strofy lub wersu pow tarzane jest dokładnie lub z niewielkimi zmianami na początku następnego członu (np. ...Kan t gąski    Gąski pas.il,i i lak solne śpieuuda...). l ego rodzaiu techni

ki spójnościowc związane są /. oralnym charakterem utworów ludowych: ułatwiają zapamiętywanie głównych elementów tekstu i zachowanie właściwego następstwa członów kompozycyjnych.

Kolejne przeciwstawienie istotne z punktu widzenia typologu tekstu to opozycja wypowiedzi dokonywanych w życiu prywatnym i w życiu publicznym. Odrębność tych form komunikacji wyraża się m.in. w sposobie użytkowania „wspólnej wiedzy”, która stanowi czynnik pragmatyczny wykorzystywany przy tworzeniu i intcrj>retacji sensu. VC-' wypowiedziach przynależnych do skry życia prywatnego uczestnicy aktu komu-