WSP J POLN242

306 Teresa Dobrzyńska, Tekst

chanizmy komunikacyjne umożliwiające wytwarzanie i odbiór tekstów, co stanowi podstawową umiejętność człowieka.

Typy tekstów i gatunki mowy

Badanie mechanizmów spójności tekstu i zasad tworzenia koherentnych wypowiedzi, a także sposobów ich delimitacji dostarczyło kategorii opisu zróżnicowanych form komunikatów językowych. Ze względu na podobieństwa i różnice strukturalne można wśród nich wydzielić różne typy tekstów.

Jednym z kardynalnych przeciwstawień wpływających na strukturę tekstu jest to, czy komunikacja przebiega w sposób bezpośredni (a więc przy równoczesnej obecności nadawcy i odbiorcy oraz za pośrednictwem przekazu ustnego), czy też ma charakter pośredni i dokonywana jest przy użyciu pisma. W wypadku ustnej komunikacji bezpośredniej mówiący i słuchacz są uczestnikami tej samej sytuacji komunikacyjnej: mogą obserwować zmiany w otoczeniu, w-skazywać przedmioty, o których mowa, śledzić wzajemne reakcje, kontrolować rozumienie wypowiedzi (szczególnie wówczas, gdy w grę wchodzi swobodna interpretacja sensu przy udziale „wspólnej wiedzy”).

Komunikacja „twarzą w twarz” jest zwykle wielokanałowa: poza kodem językowym używane są w niej znaki mimiczne i gestykulacja. Kod językowy wzbogacony jest też o wymiar prozodii. Jak pamiętamy, sygnały prozo-dyjne są wyznacznikami podziału tematyczno-rematycznego. (W tekście pisanym jedynym środkiem sygnalizacji tego podziału pozostaje szyk wyrazów w zdaniu; podlega on wówczas szczególnym rygorom). Sygnały prozo-dyjne uczestniczą też w wyznaczaniu granic komunikatu i nadają spójnej wypowiedzi integrujący kontur intonacyjny. Sygnalizują ponadto działy kompozycyjne wewnątrz tekstu.

Wzorcowym wypadkiem komunikatów reprezentujących typ wypowiedzi ustnej bezpośredniej są wypowiedzi potoczne. Cechują się one znacznym uwikłaniem w sytuację dialogową, dopuszczają stosunkowo duże rozchwianie tematyczne i dygresyjność. Początek i koniec wypowiedzi nakłada się w nich na samo trwanie kontaktu, stąd w funkcji delimitatorów wystąpić tu mogą formuły powitalne i pożegnania. Takie formy tekstow^re, jak opowiadania, wywody argumentujące jakąś tezę, powinny być w wypowiedziach ustnych poprzedzone metatekstow'ą zapowiedzią ujawniającą zamiar komunikacyjny mówiącego. Może on swobodnie nawiązywać do sytuacji komunikacyjnej, posługując się zaimkami wskazującymi skonkretyzowanymi znaczeniowo odpowiednim gestem. (Tylko w tym typie wypowiedzi