S6300623

Teresa Dobrzyńska

GRANICE METAFORY -INTERPRETACJA METAFORYCZNA WOBEC INNYCH MOŻLIWOŚCI ZNACZENIOWEJ INTERPRETACJI WYRAŻEŃ

Aby dokładniej odpowiedzić na pytanie, co jest metaforą, a co nią nie jest, zajmijmy się kwestią jej granic, czyli zakresem analizowanego tu zjawiska przenośni. Na wstępie przypomnijmy pewne ustalenia, istotne dla omawianych obecnie zagadnień, które przyjęliśmy w toku poprzednich naszych rozważań na temat stosunku wyrażeń przenośnych do dewiacji językowej. Mianowicie, z polemiki Reddy’ego' z Chomsky’m^{1 2} wynikało, iż metafory nie da się ograniczyć - jak chciał Chomsky - do tych konstrukcji, w których zachodzi naruszenie reguł selektywnych, a więc w których ma miejsce określonego typu dewiacja syntagmatyczna, polegająca na połączeniu w obrębie zdania komponentów niespójnych semantycznie. O metaforycznośri bądź literalności zdania przesądza w zasadniczy sposób sytuacja odniesienia; jak wykazał Reddy, znaczenie przenośne mogą realizować zdania nie ujawniające żadnych oznak naruszenia normy, które w innych warunkach referencjalnych, w innym kontekście, mogłyby być nośnikiem treści literalnej. Jeśli problem metafory rozpatrywać na poziomie znaczeń wyrazowych, to w obręb wyrażeń przenośnych wchodziłyby nie tylko te wyrażenia, które zostały użyte w kontekście zdaniowym w sposób zakłócający reguły selekcji (a więc pociągający za sobą wewnętrzną sprzeczność zdania), lecz i te, które uzyskują wartość przenośną ze względu

na fakt ich użycia poza regularną sferą referencji (przy czym zawierające je zdanie pozostawałoby równokształtne ze zdaniem literalnym).

Ze względu na postać formalną obie te grupy wyrażeń dadzą się określić jako realizujące struktury zdaniowe „X jest Y-em” lub „X jest y”

(przy czym y implikuje subiekt Y) - właściwe metaforze in praesentia, bądź strukturę „Y ...” (orzeczone o X), określaną jako metafora in absentia¹.

W pierwszej grupie niespójność semantyczna wynika z łącznego wystąpienia obu tematów metaforycznych, w drugiej - jest utajona ze względu na utajenie głównego tematu metafory (który daje się jednakże ekstrapo-lować z kontekstu wypowiedzeniowego lub sytuacyjnego). Widać stąd, iż (przynajmniej ze względu na tę drugą grupę wyrażeń metaforycznych — metafor in absentia) problem przenośni ujmować należy, uwzględniając nie tylko znaczenie jednostek języka i ich łączliwość zgodną z regułami kodu, lecz zwracając uwagę na ich aktualne odniesienie przedmiotowe, na wartość komunikacyjną w określonym kontekście. W związku z tym aspektem funkcjonowania przenośni trzeba uznać, że zjawisko metafory mieści się nie w samym kodzie językowym, lecz w swoistych użyciach języka. Mając to m. in. na względzie mówiono o przenośnym użyciu języka jako o akcie metaforyzacji^{3 4} (co było konsekwencją zastosowania Austinowskiej kategorii aktu mowy⁵ w opisie metafory).

Dla naszych rozważań istotna jest konkluzja, iż o metaforyczności wyrażenia przesądzają czynniki pragmatyczne. Teza ta odnosi się nie tylko do wskazanych przez Reddy’ego zdań przenośnych nie wykazujących dewiacji powierzchniowo-formalnej, lecz również do rozważanych przez Chom-sky’ego zdań z dewiacją w zakresie respektowania reguł selektywnych, bowiem, oprócz wystąpienia w funkcji metaforycznej, zdania te - w konkretnej sytuacji komunikacyjnej - mogą być użyte na prawach wypowiedzi absurdalnej, wypowiedzi nie poddającej się sensownej interpretacji.

1

Por. M. Reddy, Semantyczne ujęcie metafory (1969), prze). T. Dobrzyńska, „Pamiętnik Literacki" 1983, z. 2.

2

^! Por. N. Chomsky, Degree of Grammaticalness, w: Selected Readings, New York - Toronto 1971. Wyłożone w tej rozprawie poglądy Chotmky'ego na metaforę oraz związaną z nimi dyskusję referuję w rozdziale Metafora a dewiacja książki Metafora, Wrocław 1984.

3

•' Terminy: metafora in praesentia i metafora in absentia wprowadzam w pierwszych rozdziałach przywołanej książki Metafora (por. s. 35 przypis 10 oraz s. 49.

4

Tak problem metafory ujmowany jest m. im. w rozprawie D. Mack, Metaphoring as Speech Ad: Sonic Happiness Conditionsfor Implicit Similes and Simple Melaphors, ,,Poe-tics" 1975, z. 2/3.

5

’ Hor. J. L. Austin, Jak działać słowami (1962), w: jego, Mówienie i poznawanie. Rozprawy i wykłady filozoficzne, prze). B. Chwedcńczuk. Warszawa 1993.