dobrzyńska 8

3C6

Tirau /W»n«Ai, 1i4s

chanizmy komunikacyjne umożliwiające wytwarzanie i odbiór tekstów, co stanowi podstawowa umiejętność człowieka.

Typy tekstów i gatunki mowy

Badanie mechanizmów spójności tekstu i zasad tworzenia koherentnych wypowiedzi, a także sposobów ich dciiinitacji dostarczyło kategorii opisu zróżnicowanych lorin komunikatów językowych. /.<■ względu na podobieństwa i różnice strukturalne można wśród nich wydzielić różne typy tekstów.

Jednym z kardynalnych przeciwstawień wpływających nj strukturę tekstu jest to. czy komunikacja przebiega \s sposób bezpośredni (a więc przy równoczesnej obecności nadawcy i odbiorcy oraz za pośrednie-twetn przekazu ustnego), czy też ma charakter pośredni i dokoin w.uia jest przy użyciu pisma. W wypadku ustnej komunikacji bezpośredniej mówiący i słuchacz s.j uczestnikami tej samej sytuacji komunikacyjnej: mogą obserwować zmiany w otoczeniu, wskazywać przedmioty, o których mowa, śledzić wzajemne reakcje, kontrolować rozumienie wypowiedzi (szczególnie wówczas, gdy w grę wchodzi swobodna interpretacja sensu przy udziale „wspólnei wiedzy").

Komunikacja „twarzą w twarz" jest zwykle wielokanałowa: poza kodem językowym używane są w niej znaki mimiczne i gestykulacja. Kod językowy wzbogacony jest też o wymiar prozodii. Jak pamiętamy, sygnały prozo-dyjne s.j wyznacznikami podziału tematyczno-reinatyczncgo. (W tekście pisanym jedynym środkiem sygnalizacji tego podziału pozostaje szyk wyrazów w zdaniu; podlega on wówczas szczególnym rygorom). Sygnały prozo-dyjne uczestniczą też w wyznaczaniu granic komunikatu i nadaj4 spójnej wypowiedzi integrujący kontur intonacyjny. Sygnalizują ponadto działy kompozycyjne wewnątrz tekstu.

Wzorcowym wypadkiem komunikatów reprezentujących typ wypowiedzi ustnej bezpośredniej są wypowiedzi potoczne. Cechują się one znacznym uwikłaniem w sytuację dialogową, dopuszczają stosunkowo duże rozchwianie tematyczne i dygresyjność. Początek i koniec wypowiedzi nakłada się w nich na samo trwanie kontaktu, stąd w lunkcji dclimitaiorów wystąpić tu mogą formuły powitalne i pożegnania. Takie formy tekstowe, jak opowiadania, wywody argumentujące jakąś tezę. powinny być w wypowiedziach ustnych poprzedzone metatekstową zapowiedzią ujawniającą zamiar komunikacyjny mówiącego. Może on swobodnie nawiązywać do sytuacji komunikacyjnej, posługując się zaimkami wskazującymi skonkretyzowany nu znaczeniowo odpowiednim gestem. (Tylko w tym typie wypowiedzi

Typy lck«i>» i taliiiilu m<iw>

3C7

mają one prawo bytu, występując obok zaimków w łunkcji anaforycznej. We wszystkich innych typach komunikatów, w których nie zachodzi kontakt „twarzy w twarz”, zaimki te nic mogą byt normalnie wykorzystywane, bo pozostałyby niedookreślone rcferencjalnie).

Wypowiedź ustna bezpośrednia pojawia się też poza zasięgiem komunikacji potocznej - w różnych łormacit oralnych życia publicznego, jak przemówienia, pogadanki, wykłady, referaty, kazania. Formy te jednak w pewnej mierze (niekiedy dość znacznie) zbliżaj.) się do struktury tekstów pisanych. Zwykle wykazu).] większą dyscyplinę tematyczną, mc są też w tak dużym stopniu (jak wypowiedzi potocznej uwikłane w sytuację komunikat v|-ną. Własności wypowiedzi oralnej wykazują także różne gatunki folkloru

W tolklorze, który obcimuje językowe wytwory artystyczne kultury ludowej, zmienia się status kluczowego dla naszych rozważań pojęcia tekstu. Pieśń ludowa czy oracja weselna, bajka lub lament me są wytworem człowieka, który je wygłasza. Ale nic są też repliką gotowego tekstu, jak to jest w wypadku odtwarzania tekstów literackich, np. recytacji wiersza. Utwór istnieje w postaci pewnego wzorca usankcjonowanego tradycją. Wzorzec ten jest powielany przy użyciu spctry!ikowanvch schematów słowno-stru-kturalnych, tzw. formuł, i uzyskuje za każdym razem nieco inną postać Utwór nic stanowi zatem jednostkowego komunikatu, lecz. otwarty zbiór wariantów. Tak więc, jeśli mówi się o tekście ludów y m - np o tekście ballady - to trzeba pamiętać, żc jest to zapis jednego z możliwych wariantów, jakie są manifestacją d.mci ballady.

Formuły używane pizy reprodukcji utworu ludowego tworzą kanwę kompozycyjną utworu. Wykorzystywane są m.in. do wyznaczania jego początku i końca, a także do zespalania poszczególnyt ii członów wypowiedzi. Wskazać można charakterystyczne delimitatory różnych gatunków folklorystycznych, np. / j.i tam byłem. Miód i ~tno piłem... - w zakończeniu bajki, której motywem finalnym jest zawarcie małżeństwa. Istnieją też typowe folklorystyczne mechanizmy spaiama tekstu, np. tzw. konkateiucje. polegające na tym, ze zakończenie zdania, strofy lub wersu powtarzane jest dokładnie lub z. niewielkimi zmianami na początku następnego członu (np. ...Kasia gąski pasała. Gąski paliła i tak sobie śpiewała...), l ego rodzaiu techniki spójnościowę związane są z oralnym charakterem utworów ludowych: ułatwiają zapamiętywanie głównych elementów tekstu i zachowanie właściwego następstwa członów kompozycyjnych.

Kolejne przeciwstawienie istotne z punktu widzenia typologu tekstu to opozycja wypowiedzi dokonywanych w życiu prywatnym iw życiu publicznym. Odrębność tych form komunikacji wyraża się m.in. w sposobie użytkowania „wspólnej wiedzy", która stanowi czynnik prag inatyczny wykorzystywany przy tworzeniu i interpretacji sensu. W wypowiedziach przynależnych do slery życia prywatnego uczestnicy aktu komu-