Image000901

rych Staszic odsyła do prozaicznych Uwag, wspominając nieraz o różnych epokach bez należytego ich odróżnienia. Prawdopodobne jest więc przypuszczenie, że Staszic sam, czując brak jasności w odróżnieniu poszczególnych epok, zaniechał później tego określenia, jakiego ślady mamy w rękopisie.

Drugi moment, nie tak już ważny, zawsze jednak charakterystyczny dla ostatecznej redakcji poematu, jest następujący: oto w kilku miejscach rękopisu mamy na marginesach stron zaznaczoną krótką treść pewnych ustępów, w druku jednak nie uwzględnioną. I tak:

1)    Na str. 89 rękopisu, w księdze czwartej przy ustępie zaczynającym się od słów: „Najpierwsze przeciwieństwo myśl dzierżenia” [ = Dzieła, tom VII, str. 151] mamy następujące streszczenie: „Przeciwko odzierzeniu zwierząt naiwiększei trudności doznał człowiek od zwierząt ztąd wyszły pierwsze myśli obrony”.

2)    Na str. 91 rękopisu, również w księdze czwartej, przy ustępie zaczynającym się od słów: „Lecz dzierzy zwierząt inne przeczyły jestoty” [ = Dzieła, tom VII, str. 155] jest następujące streszczenie: „Z postępem pasterstwa rozwijał się pierwszy zaszczep wiar zabobonstwa”.

3)    Na str. 1 13 rękopisu, w księdze szóstej przy ustępie zaczynającym się od słów „W tych zobrażeniach wszczątek wszech miar zabobonów [ = Dzieła, tom VII, str. 196] dopisane jest następujące streszczenie: „Przesądy zabobonne uwiecz-niaią wszystkie z niemi stykające się błędy”.

4)    Na str. 1 14 rękopisu w księdze szóstej przy ustępie zaczynającym się od słów' „Pasterz przy takim stopniu działań umysłowych” [ — Dzieła, tom VII, str. 199] jest dopisane streszczenie „Z (wyobrażeń) pomysłu dzierzy zwierząt i z wyobrażeń) pomysłu wszechbozenstwa wychodzą myśli odzierzenia ziemi”.

5)    Na str. 115 rękopisu także w księdze szóstej przy ustępie, rozpoczynającym się od słów: „Człek pasterz, wszechbożeniec i ziemi dzierzyciel” [ = Dzieła, tom VII, str. 200] dopisane jest następujące streszczenie: „Z myśli dzierzy zwierząt, ziemi, wychodzi myśl dzierzy kobiet i dzieci”.

Przytoczone powyżej streszczenia zostały opuszczone w druku, jakkolwiek nie zostały przekreślone w rękopisie. Po zapoznaniu się z drukowanem wydaniem Rodu ludzkiego nie trudno jest podać przyczynę, dla której Staszic powyższych streszczeń nie wciągnął do druku. Oto powyższe streszczenia są niemal równobrzmiące z treścią, pomieszczoną na czele każdej księgi. W pierwszych trzech księgach pomieścił Staszic kilka takich streszczeń w druku na marginesach stron (por. t. VII, str. 13, 29, 78, 81, 85, 94). W ciągu druku spostrzegł się jednak, że owe streszczenia są tylko powtórzeniem argumentów zbiorowych, drukowanych na początku każdej księgi, wobec czego zaniechał dalszego ich drukowania. Zachowane urywki rękopisu mają takie streszczenia do księgi czwartej i szóstej, nie wciągnięte już do druku; na podstawie porównania rękopisu i druku możemy obecnie wytłumaczyć, dlaczego od księgi czwartej brak już tych streszczeń, możemy też przyjąć za pewnik, że zmiana ta nastąpiła wśród druku *.

Z pomiędzy odmian tekstu zasługują na wyróżnienie następujące:

W trzech miejscach dopisał Staszic nowe wiersze, a mianowicie:

1)    na str. 63 ( = tom VII, str. 114, po w. 11):

Celnie rzucał [rzuca D] kamienie, całe skały miotał

2)    na str. 65 dodany w. 26:

Czuią się, myślą i tu znajduią się więcei

3)    na str. 66 po w. 29 dodany w. 30.

Tu (się) (me) czucia, myśli, (sło) postać, słowa się zgadzają.

¹ Tylko w księdze XII (tom VIII, str. 208) pozostało jedno takie marginesowe streszczenie: „Obraz tu rodu ludzkiego”.

8