img003

zaburzeniami czytania i pisania. Pierwsze obserwacje zaburzeń czytania i pisania u osób o prawidłowym rozwoju umysłowym poczyniono właśnie u ludzi z afazją. Były to osoby dorosłe, które, mimo że uprzednio dobrze władały umiejętnością komunikowania się za pomocą czytania i pisania, na skutek urazu mózgu zdolność tę utraciły. Objawom towarzyszyła utrata mowy. Przypadki takie można już spotkać w piśmiennictwie czasów starożytnych. Mariusz Ma-ruszewski w książce Mowa a mózg (1970) podaje, że w I w. n.e Valerius Maksi-mus i Pliniusz wspominają o wykształconym Ateńczyku, który na skutek urazu głowy utracił „pamięć liter”. Jest to prawdopodobnie najstarsza relacja na temat nabytych zaburzeń czytania wskutek organicznego uszkodzenia mózgu.

W wieku XVII i XVIII obserwuje się wzrost zainteresowania afazją i towarzyszącymi jej zaburzeniami. W 1667 roku Johannes Schmidt opisał po raz pierwszy zjawisko utraty zdolności czytania i nadał mu nazwę „alexia” (Critchley 1970, s. 1; Maruszewski 1970, s. 34).

Lata 60 i 70. XIX wieku, które przyniosły rewelacyjne odkrycia Paula Broki i Carla Wernickego w dziedzinie badań nad afazją, miały także istotne konsekwencje dla rozwoju wiedzy o zaburzeniach uczenia się czytania i pisania.

W roku 1867 John W. Ogle opisał różne postaci zaburzeń pisania związane z uszkodzeniem mózgu i wprowadził nowy termin „agrafia” (Maruszewski 1970, s. 37). Kolejny termin został wprowadzony przez angielskiego neurologa Hen-iy'ego Bastiana. Opisał on w roku 1869 „głuchotę i ślepotę słów”, przy czym „ślepota słów” polegała na niemożności wzrokowego rozpoznawania wyrazów - a więc czytania (Maruszewski 1970, s. 37). W roku 1870 Karl Maria Finkeln-burg pisał, że niezdolność do wyrażania pojęć za pomocą znaków słownych oraz ich rozumienia jest objawem ogólniejszych zaburzeń - „asymbolii”, to znaczy utraty „symbolicznej” czynności duszy (Maruszewski 1970, s. 44).

W tym też okresie William Henry Broadbent opisał paradoksalne przypadki zaburzeń czytania w przebiegu afazji, które objawiały się niemożnością głośnego czytania, podczas gdy po cichu pacjent czytał ze zrozumieniem. Podobne przypadki opublikował Henry Carlton Bastian w 1898 roku, Frederic Bateman w 1890, a Thćodore Jouffroy proponował nazwać je „psycholexią” (cyt. za: Cri-chley 1970, s. 4).

To, że badania nad zaburzeniami w czytaniu i pisaniu ostatecznie wyodrębniły się z badań nad afazją jako izolowany defekt, większość naukowców wiąże z ukazaniem się w 1877 roku rozprawy o zaburzeniach mowy zatytułowanej Die Storungen der Sprache niemieckiego internisty Adolfa Kussmaula. Stwierdził on bowiem możliwość występowania izolowanych zaburzeń w czytaniu mimo braku zaburzeń mowy (afazji). W rozprawie tej użył terminu „caecitas oerbalis” lub „ślepota słowna” (podobny termin zaproponował wcześniej H. Bastian), na oznaczenie przypadków, w których „kompletna ślepota tekstu może mieć miejsce, chociaż sprawność wzroku, intelektu i mowy pozostają nienaruszone” (cyt. za: Crichley 1970, s. 2). Autor te nabyte zaburzenia traktował jako izolowany defekt, który często współistnieje z zaburzeniami pisania (agrafia) i mowy (trudności przypominania sobie nazw). W krótkim czasie opublikowano wiele opisów takiego defektu, a termin „ślepota słowna” na oznaczenie nabytych zaburzeń czytania u osób, które już wcześniej tę umiejętność posiadły, wszedł do użycia.

Po raz pierwszy użyto terminu „dyslexia" w roku 1887. Znalazł się on w monografii profesora Rudolfa Berlina zatytułowanej Eine besondere Art der Wortblindheit /Dyslexia/ (Critchley 1970, s. 2). Z czasem określenie „dysleksja” zaczęło być powszechnie stosowane w odniesieniu do specyficznych trudności w uczeniu się czytania i pisania u dzieci, gdy dodano do niego określenie „rozwojowa”.

Z drugiej strony celem ówczesnej nauki było zlokalizowanie w mózgu człowieka ośrodków powodujących owe zaburzenia. W 1881 roku Joseph Dejerine, na podstawie sekcji mózgu pacjentów, którzy utracili umiejętność czytania, wskazał w lewej półkuli mózgu „ośrodek czytania”, zaś Sigmund Exner - „ośrodek pisania”. Obszary te rzeczywiście odgrywają istotną rolę na mapie mózgowej punktów, które, zgodnie z koncepcją Łurii, realizują złożone czynności psychiczne, do jakich należy porozumiewanie się za pomocą pisma.

Tak więc przypadki zaburzeń czytania i pisania opublikowane do końca XIX wieku dotyczyły osób dorosłych, najczęściej w powiązaniu z afazją. Miały charakter dysleksji traumatycznej, bo ich przyczyną był przebyty uraz mózgu, wskutek czego osoby te utraciły posiadaną wcześniej umiejętność czytania. Stąd znaleźliśmy się o jeden krok od odkrycia zjawiska zaburzeń czytania i pisania u dzieci, a więc o charakterze „rozwojowym” (Matejcek 1987, s. 12).

U źródeł odkrycia dysleksji rozwojowej leży historia ucznia, którego przed ponad stu laty wysłał do okulisty nauczyciel, stwierdziwszy, że chłopiec jakby „nie widział” czytanego tekstu. W. Pringle Morgan, lekarz z Seafórd, opisał w „British Medical Journal” z 7 listopada 1896 roku paradoksalną, zdawało się, ułomność inteligentnego czternastolatka, który, choć nie miał żadnych trudności w przedmiotach ścisłych, nie mógł opanować umiejętności czytania. W ten sposób doszło do opublikowania pierwszego przypadku dysleksji u dziecka w wieku szkolnym. Opisane trudności nazwał Morgan „wrodzoną ślepotą słowną” - w celu odróżnienia ich od nabytych zaburzeń czytania u dorosłych.

Etiologia i patomechanizmy

Dysleksja rozwojowa, zgodnie z definicją, ma podłoże konstytucjonalne, a zatem jest uwarunkowana strukturalnymi zmianami w centralnym układzie nerwowym -nieprawidłowym jego funkcjonowaniem - co powoduje dyshar-

11