img047 (8)

94

in antyczny. Na przykład, semantycznej strukturze „pies” odpowiada w języku polskim struktura fonologi-czna f//es].. ‘

Wśród jednostek symbolicznych języka znajdują się zarównó jednostki treści pojęciowej (ang. con-tent unitu), jak i jednos t k i schematyczne (ang. schemas).' Pierwsze znamy z tradycyjnej terminologii jako „leksykalne’’; drugie natomiast określają kategorie (w tym także kategorie gramatyczne). Mówiąc po prostu, użytkownik języka polskiego ma w swoim repertuarze jednostkę' treści „pies”, ale także bardziej schematyczną jednostkę „stworzenie” oraz „metajęzykową” schematyczną jednostkę „rzeczownik”^

Pojęcie statusu jednostki symbolicznej w języku wiąże się w istotny sposób z pojęciem stopnia, w jakim dane wyrażenie poddaje się analizie i rozkładowi na części. Ta rozkładalność jednostki, czyli jej czytelność (ang. analyzability) określa zdolność mówiącego do dokonania semantycznego rozbioru danego wyrażenia oraz do uświadomienia sobie znaczenia części składowych i semantycznych konsekwencji ich współwystą-pienia. Prześledźmy to na przykładzie. Polskie słowo ekstrakcja odbierane jest jako jednostka symboliczna treści, określająca relację „usunięcia zęba przezjlenty-stę”. Używając tego słowa, nie zdajemy sobie sprawy, że w swym oryginalnym (łacińskim) kształcie było ono połączeniem jednostki ex („na zewnątrz”) i jednostki tractio („ciągnięcie”). Powiemy, że we współczesnej polszczyźnie słowo ekstrakcja ma niski stopień czytelności, w odróżnieniu od jego polskiego odpowiednika, w którym obie części składowe są o wiele lepiej widoczne:_wy±riuanie.

Jednostki o niskim stopniu czytelności są odbierane jakomiepodzielńe~ćąłości. W tym sensie symbolicznymi jednostkami treści w danym języku mogą być nawet struktury o wysokim stopniu złożoności, np. stałe związki frazeologiczne (idiomy), przysłowia czy nawet dłuższe teksty, np. pełniące rolę rytualną (np. magiczne zaklęcia czy dziecięce wyliczanki).

Jednym z czynników rozkładalności wyrażeń jest więc stopień ich skonwencjonalizowania w danym języku. Schematy struktur (na przykład schemat struktury liczby mnogiej rzeczownika) wyłaniają się w miarę poznawania danego języka, jako schematyzacja wcześniej utrwalonych jednostek treści; powstają w ten sposób reguły twmrzenia liczby mnogiej. Nie ma jednak żadnego powodu aby przypuszczać, że użytkownik będzie sięgać do schematu za każdym razem, gdy odczuje potrzebę wyrażenia odpowiedniej konceptualizacji. W repertuarze j ęzykowym przeciętnego użytkownika języka polskiego dobrze zadomowione formy „psy”, „stoły”, „samochody” itp. mają taki sam status, jak formy „pies”, „stół” czy „samochód”. Natomiast powielenie jednostki treści „chłodniowiec” będzie od większości z nas (może z wyłączeniem niektórych marynarzy) wymagać chwili namysłu potrzebnej do świadomego zastosowania schematu.

. Konstrukcja powstaje w wyniku integracji (semantycznej i fóńólogicznej) dwóch struktur składowych. Stanowi więc symboliczne połączenie składników, które może z kolei wejść —jako składnik — w skład struktury o wyższym stopniu złożoności. Konstrukcje językowe nie powstają jednak w taki sam sposób, jak domki z klocków. Dlatego znajomość znaczenia struktur składowych nie wystarcza na ogół do pełnego zrozumienia znaczenia struktury złożonej. Całościowe zrozumienie przychodzi dopiero w wyniku znajomości szerszego kontekstu oraz wiedzy o świecie, które struktura złożona zawiera jedynie w sposób pośredni.'

Proces powstawania i rozumienia konstrukcji wyjaśnia Langacker przy pomocy kolejnej metafory: jest to metafora folii i rzutnika pisma (ang. meta-

95