img057 (34)

nymi reakcjami a wywołującymi je podnietami zewnętrznymi. Behawioryś-ci negowali przy tym możność naukowego wyjaśniania zachowania się zarówno treścią przeżyć psychicznych, jak też procesami fizjologicznymi przebiegającymi w układzie nerwowym. Koncepcje te, przyjmowane początkowo przy przeprowadzaniu eksperymentów na zwierzętach, behawio-ryści starali się następnie zastosować również w odniesieniu do człowieka. W takim ujęciu interpretacja zachowania się zarówno zwierząt, jak ludzi polega na tym, że obserwując i opisując poszczególne reakcje lub ich większe zespoły, tłumaczy się je wpływem określonych podniet zewnętrznych.

Powyższe założenia ulegały pewnej modyfikacji wraz z rozwojem behawioryzmu. Obecnie nawet psychologowie, nawiązujący do założeń behawioryzmu, uznają potrzebę uwzględnienia roli motywacji w badaniach zachowania się człowieka, przez co rozszerzają ramy przyjmowanego dawniej schematu: bodziec — reakcja. W tym ujęciu interpretacja zachowania nie ogranicza się do wykrywania bodźców wywołujących badane reakcje, lecz wymaga wzięcia pod uwagę wpływu procesów motywacji oraz innych czynników spełniających funkcję zmiennych pośredniczących.

Przedstawiciele neobehawioryzmu uwzględniają przy dokonywaniu interpretacji ludzkiego zachowania się cel działania wyznaczający jego kierunek i przebieg. Posługują się oni przy tym pojęciem „zachowania się ukierunkowanego na cel” (goal direcłed, purposive behavior), zaś niektóre zaburzenia w zachowaniu się powstające na tle doznanych frustracji nazywają zachowaniem się bez celu” (the behavior without goal). Pojęcie celu odgrywa ważną rolę w wypracowanej przez E. C. Tolmana koncepcji „molarnego zachowania się” (molar behaiior), zgodnie z którą przy dokonywaniu psychologicznej analizy zachowania się nie wystarczy wyliczenie tworzących je ruchów, lecz należy przede wszystkim określić jego cel. Zachowanie rozpatrywane jest jako środek sprzyjający zbliżaniu się do celu lub oddalaniu od niego. Cel działania stanowi ważny składnik różnego rodzaju czynności ukierunkowanych na uzyskanie określonego wyniku. Zgodnie z ujęciem proponowanym przez T. Tomaszewskiego „wyniki przewidywane przez podmiot nazywamy «celami» jego czynności, a same czynności zmierzające do osiągnięcia wyników przewidywanych czynnościami celowymi»”.'

Warunki zewnętrzne oddziałujące na organizm są jednym z ważnych czynników, które trzeba uwzględnić przy dokonywaniu interpretacji ludzkiego zachowania się. Jak zaznacza T. Tomaszewski, ludzkie zachowanie się zależy ,.[...] przede wszystkim od sytuacji zewnętrznej. Sytuacja ta jest również dostępna obiektywnym metodom badania. Można więc i na- ¹ leży badać nie tylko samo zachowanie się, ale szczególnie jego zależność od sytuacji zewnętrznej. Jeśli taką zależność uda się stwierdzić, to uzyskuje się podstawę do przewidywania zachowania się i do wpływania na jego przebieg. Można mianowicie badać, czy i jak zmienia się zachowanie przy określonych zmianach sytuacji zewnętrznej. Obserwując zmiany sytuacji zewnętrznej, można przewidywać, co zrobi ktoś znajdujący się w tej sytuacji, a wywierając wpływ na sytuację i kształtując ją w sposób planowy, można kierować zachowaniem ludzi znajdujących się w tej sytuacji”.¹ Podkreślając walory powyższego sposobu interpretacji zachowania się, autor ten wskazuje równocześnie na jego jednostronność będącą następstwem pomijania zależności zachowania się od procesów psychicznych i fizjologicznych.

Psychologiczną interpretację traktuje się nieraz jako wyjaśnianie faktów zaobserwowanych w zachowaniu się wpływem zachodzących w świadomości procesów psychicznych. Helena Stoniewska określa psychologiczną interpretację jako domyślanie się treści przeżyć na podstawie różnych objawów zewnętrznych. Autorka przeprowadza analizę i klasyfikację objawów zewnętrznych, które mogą stanowić źródło psychologicznej interpretacji zachowania się, analizuje różne symptomy fizjologiczne pozwalające na poznanie treści przeżyć psychicznych. Jak zaznacza H. Sloniewska, ,jeżeli chodzi o sposoby poznawania cudzych przeżyć, to faktem jest, że poznajemy często i domyślamy się często tego, co inni ludzie przeżywają, spostrzegając ich gesty, mimikę, rumieńce lub bladość, szybkie lub wolne tętno, przyspieszony lub zwolniony oddech, bądź też wiele takich i tym podobnych zjawisk równocześnie. Wszystkie te zjawiska mogą być objawami cudzych przeżyć, które to objawy — gdy chcemy poznać te przeżycia — psychologicznie interpretujemy.”^{2 3}

Stefan Szuman nazywa próby odtwarzania przeżyć na tle zachowania się obserwowanej osoby „metodą rozumiejącego wczuwania i wmyślania się”.⁴ „Wychowawca-psycholog musi nauczyć się dwu rzeczy ściśle [...] związanych: 1 — obserwować i podpatrywać dziecko umiejętnie w jego zachowaniu się i postępowaniu; 2 — intuicyjnie wnikać, tj. wczuwać się i wmyślać w psychikę dziecka obserwowanego, tak aby pojąć, a nawet przeżyć motywy jego postępowania ze stanowiska horyzontów, zainteresowań, pojęć i pobudek dziecka”.⁵

8 - Obserwacje psychologiczne dzieci i młodzieży 113

1

T Tcnuis/cu -ki: Wstęp do psychologii. Wyd. 4, jw„ s. 116-

2

   Tamże. s. 71.

3

   H. Stoniewska: W spranie interpretacji objawów przeżyć psychicznych. „Kwartalnik Psychologiczny" 1934 t. V. s. 402.

4

   S. Szuman: Psychologia wychowawcza wieku szkolnego. Podręcznik dla nauczycieli i studentów. Kraków 1947. Wiedza—Zawód—Kultura, s. 35.

5

   Tamże, s. 36.