Jan Wladyslaw�wid7

Proces psychiczny

Proces nauczania

I. Przyjęcie podniet zewnętrznych

1. Przygotowanie apercepcji

2. Przedstawienie materiału konkretnego

II. Przeróbka wewnętrzna podniet

3. Porównanie i wielokrotne kojarzenie

4. Uogólnienie (pojęcia,

definicje, prawa, reguły)

III. Ruchowa reakcja

5. Zastosowanie²⁰.

Dwa pierwsze momenty procesu lekcyjnego miały zagwarantować uczniom poznanie bezpośrednie. Pierwszy polegał na pobudzaniu uczniów do spostrzegania przez przypomnienie odpowiednich doświadczeń zdobytych w obcowaniu z przyrodą i ludźmi oraz przez przypomnienie wiadomości przyswojonych w szkole.

Drugi moment uważał Dawid za najważniejszy dla nauki o rzeczach. Toteż poświęcił w swej książce szczególnie dużo uwagi poznawaniu „nowych” rzeczy. W procesie tym, przygotowującym do zdobycia nowych pojęć, Dawid zwracał uwagę na trzy etapy:

—    wyodrębnianie rzeczy z tła i wyróżnianie poszczególnych jej części;

—    rozpoznawanie cech rzeczy;

—    stwierdzenie, czy zostały uwzględnione wszystkie części i cechy typowe dla danej rzeczy.

Jak z tego widać, Dawid traktował rzeczy jako zespoły cech. wobec czego ich poznanie uzależniał od poznania części i cech. Dlatego też wiele uwagi poświęcał różnym własnościom rzeczy, a więc własnościom mechanicznym, jak: twardość, sprężystość, ciężar, gładkość, chropowatość, wilgotność itp.; rozciągłości, tj. położeniu, kształtowi, odległości i wielkości rzeczy; własnościom dynamicznym, jak: ruch, jego kierunek i trwanie, wzrost i rozwój rzeczy; własnościom optycznym, jak: światło, ciemność, barwa, przezroczystość. W tym względzie jest on kontynuatorem poglądów Komeńskiego, Pestalozziego i Herbarta, choć jednocześnie w stosunku do swoich poprzedników czyni poważny krok naprzód. Można śmiało powiedzieć, iż rozwinięta przez niego teoria nauczania poglądowego jest osiągnięciem na miarę europejską.

W dziele Dawida znajdujemy również pewne przesłanki do rozumienia rzeczy nie tylko jako zespołu cech, lecz także jako przedmiotu działania, rozumienia popularnego we współczesnej pedagogice i psychologii. Dawid pisze na przykład o dynamicznych własnościach przedmiotów, jak również o tym, że chcąc „rozbudzić świadomość istnienia szczególnych przedmiotów lub ich części, należy w zbiorze lub pojedynczym przedmiocie wywołać jaką bądź zmianę”²¹. Pozostaje jednak na stanowisku, według którego uczeń powinien przede wszystkim spoglądać na rzeczy, a nie oddziaływać na nie.

Różnica między jednym a drugim stanowiskiem wystąpi wyraźnie, gdy z trzema dawidowskimi etapami poznawania nowych rzeczy zestawimy trzy etapy aktu oddziaływania na rzeczywistość zewnętrzną, przedstawionymi przez Stefana Szumana. Obejmują one:

—    skierowanie organizmu i jego narządów zmysłowych na przedmiot mający ulec oddziaływaniu (odruch orientacyjny);

—    zbliżenie kończyn lub całego ciała do danego przedmiotu tak, że zostaje z nim nawiązany kontakt cielesny;

—    czynności ruchowe atakujące dany przedmiot, przeobrażające jego strukturę i prowadzące do opanowania go²².

Traktując rzecz jako środek działania, dziecko niewątpliwie wszechstronnie ją poznaje, zwiększa się bowiem stopień aktywności dziecka i przekształca cała jego postawa poznawcza. Jeśli poznanie polega na wykrywaniu cech rzeczy i związków między rzeczami, to te cechy i związki człowiek lepiej poznaje wówczas, gdy w działaniu zmienia niejako ich charakter lub gdy ujawnia nowe cechy rzeczy, gdy rzeczom nadaje nowe cechy, gdy wprowadza nowe związki i zależności między rzeczami.

Poznaniu pośredniemu Dawid poświęcił znacznie mniej uwagi niż poznaniu zmysłowemu. Poglądy jego na ten temat są jednak ciągle aktualne. Droga do uogólnień w postaci pojęć, definicji, praw i reguł prowadzi, według niego, przede wszystkim przez porównywanie danych rzeczy z innymi. Zdobyte uogólnienia radzi Dawid wiązać z tymi, które uczeń zdobył uprzednio. Podobnie jak fakty konkretne wiąże się z innymi faktami, tak i pojęcia będące rezultatem syntezy radzi łączyć ze sobą jako nadrzędne, podrzędne lub równorzędne z pojęciami poprzednio ustalonymi.

Ostatnim momentem procesu nauczania jest u Dawida zastosowanie zdobytych wyobrażeń, pojęć, praw i reguł bądź do „nowych wypadków”, bądź do „czynnego robienia czegoś”. Ten moment Dawid

39