img092 (18)

dziecka, wywołując negatywne emocje i protest, ukształtuje się silna potrzeba dominacji. W pierwszym przypadku wychowanie (prowadzące do zależności) można określić jako nadopiekuńcze, w drugim zaś (wychowanie wzmagające potrzebę dominacji) - jako surowe, rygorystyczne.

Z doświadczeniami frustracyjnymi, polegającymi na napotykaniu przeszkód uniemożliwiających realizację dążeń, wiąże się też p o t r z e b a agresji, czyli potrzeba wykonywania działań atakujących, ukierunkowanych na zniszczenie czy uszkodzenie jakiegoś obiektu (rzeczy, osoby, samego siebie). Działania takie, uruchamiane przez reakcje gniewu czy złości, rozładowują napięcie, jakie powstaje wskutek frustracji, przez co nabierają pozytywnej, nagradzającej wartości. Szczególnie duże nasilenie potrzeby agresji bywa efektem frustracji potrzeby kontaktu emocjonalnego i potrzeby zależności, zbyt silnego krępowania swobody dziecka oraz stosowania ostrych kar (zwłaszcza cielesnych).

Trzeba tu wspomnieć o pewnych kontrowersjach, jakie istnieją w psychologii na temat przyczyn zachowań agresywnych¹. Jedni autorzy są zdania, że frustracja jest źródłem agresji. Inni wskazują na podstawowe znaczenie, jakie ma tu obserwowanie modeli agresywnego zachowania się. Zgodnie z tym poglądem należałoby uznać za podstawę kształtowania się potrzeby agresji nie tyle doświadczenia frustracyjne, ile doświadczenia polegające na przyglądaniu się czynnościom agresywnym innych osób. Istnieją też teorie traktujące potrzebę agresji jako wrodzoną (instynktowną) i wskazujące na hormonalne jej uwarunkowania (którymi na przykład można by tłumaczyć fakt większego nasilenia potrzeby agresji u chłopców i mężczyzn niż u dziewcząt i kobiet). Niektórzy wreszcie sądzą, że pewna część zachowań agresywnych, ze względu na ich „energochłonność” z jednej, a fakt, że wywołują silne reakcje otoczenia - z drugiej strony, może być swoistym środkiem poszukiwania wrażeń. Źródłem agresywności byłoby w tym przypadku duże zapotrzebowanie na stymulację, którego jednostka nie umie lub nie może zaspokoić w inny, bardziej społecznie pożądany sposób.

Ostatnią z podstawowych potrzeb uwzględnionych w tym krótkim przeglądzie jest potrzeba bezpieczeństwa, czyli unikania bodźców wywołujących lęk. Powstaje ona w wyniku doświadczeń zagrożenia, gdy dziecko reaguje lękiem na sygnały zapowiadające wystąpienie przykrych dla niego zdarzeń. Znaczny stopień natężenia tej potrzeby stanowi czynnik ograniczający aktywność i hamujący tym samym rozwój jednostki. Jak się wydaje, częściej dochodzi do tego wówczas, gdy dziecko wielokrotnie znajduje się w sytuacji oczekiwania na niebezpieczeństwo, niż wtedy, gdy istotnie działają na nie jakieś szkodliwe czynniki. Na przykład można zauważyć, że bardziej lękliwe i unikające aktywności ruchowej są dzieci często przestrzegane przez rodziców przed jej ewentualnymi przykrymi skutkami („przewrócisz się”, „spadniesz”, „uderzysz się”, „sparzysz się”) niż te, którym rzeczywiście skutki takie się przydarzyły.

O innych potrzebach, które pojawiają się dopiero w miarę rozwoju struktur poznawczych, będzie mowa dalej. Przedtem zostaną scharakteryzowane podstawowe kierunki zmian, jakim wymienione potrzeby ulegają w toku rozwoju.

W miarę rozwoju dziecka następuje rozszerzanie się zakresu środków służących realizacji potrzeb.Dotyczyto-po pierwsze - obiektów gratyfikacyjnych. Zwracano już uwagę, żejpo-trzeba kontaktu emocjonalnego najpierw wiąże się jedynie z osobą matki, potem zaś przenosi się na innych ludzi - początkowo osoby z bliskiej rodziny, potem na przykład na przyjaciół czy partnera seksualnego. To samo~można powiedzieć o innych potrzebach, jak potrzeba zależności czy dominacji, a również o niektórych potrzebach fizjologicznych (wzrasta przecież chociażby liczba spożywanych przez dziecko pokarmów). Po drugie - bogaci się repertuar czynności, za pomocą których dziecko realizuje swe potrzeby. Przyswaja sobie ono nowe formy przejawiania pozytywnych emocji czy agresji, nowe sposoby uzyskiwania przewagi czy domagania się opieki lub pomocy. Między innymi wzrasta znaczenie środków językowych i symbolicznych. Na przykład, jak pamiętamy, niemowlę musi mieć bliski kontakt fizyczny z matką, dziecko starsze może już potrzebę więzi zaspokajać również na odległość, za pomocą gestów, mimiki oraz za pomocą słów, jeszcze potem - w okresie dorastania i dorosłości - gratyfikujący jest także kontakt listowny, rozmowa o bliskiej osobie czy samo myślenie o niej. Podobnie agresja, która ma początkowo charakter fizyczny, może być potem przejawiana przez dziecko również za pomocą słownych inwektyw czy przezwisk, a jeszcze później - w formie pośredniej, pod postacią krytyki, ukrytej drwiny czy subtelnej ironii.

Jednocześnie następuje specjalizacja sposobów zaspokajania potrzeb, czyli dokonuje się ich różnicowanie. O ile małe dziecko za pomocą tych samych czy podobnych czynności dąży do realizacji

201

1

Por. R. Yasta, M. M. Haith, S. A. Miller, Psychologia dziecka, ibidem, s. 505-515.