img094 (17)

stresu. Badane zmienne mogą być poznawane bezpośrednio. W przypadku tym w określeniu zmiennej są wymieniane jej obiektywne korelaty.

Przedmiotem badań mogą być także zmienne ujmowane za pomocą pojęć abstrakcyjnych oraz konstruktów pojęciowych używanych w danej nauce. Zachodzi wtedy potrzeba ustalenia ich obiektywnych, empirycznie stwierdzalnych wskaźników. Proces przyporządkowywania zmiennym odpowiednich wskaźników określamy mianem operacjonalizacji.

Po dokonaniu doboru zmiennych i ich wskaźników, zdefiniowaniu podstawowych pojęć oraz przedstawieniu zachodzących między nimi zależności za pomocą modelu graficznego, ustalamy metody badań. Są one wyznaczone przez problem badań, czyli — inaczej mówiąc — metody są funkcją problemu.

Metoda obserwacji psychologicznej dostarcza przede wszystkim danych empirycznych dotyczących zjawisk występujących w zachowaniu się, spełniających funkcję zmiennej zależnej. Na podstawie obserwacji można również poznawać bodźce zewnętrzne lub warunki środowiskowe będące zmienną niezależną. Obserwacje umożliwiają ponadto poznanie faktów występujących w zachowaniu się będących wskaźnikami procesów fizjologicznych lub procesów motywacji spełniających funkcję zmiennej pośredniczącej.

Badania naukowe, prowadzone przy użyciu metody obserwacji psychologicznej, odnoszą się do odpowiedniej populacji. Tym mianem określamy zbiór wszystkich osób mających daną właściwość, dobranych ze względu na pewne kryterium. Badaną populacją mogą być dzieci w wieku przedszkolnym, uczniowie techników zawodowych, członkowie samorządu szkolnego itp. Zakres wymienionych wyżej populacji można zawęzić ograniczając na przykład badanie do chłopców w wieku przedszkolnym, uczniów zawodowych techników budowlanych, członków samorządu szkolnego pełniących w nim funkcje kierownicze.

Z uwagi na dużą liczebność badania dotyczą zwykle wybranej próbki, którą tworzą niektórzy przedstawiciele danej populacji. Tak na przykład badając zainteresowania kulturalne uczniów szkół podstawowych nie badamy ich wszystkich, lecz tylko ich reprezentantów; analizując przyczyny agresywnego zachowania się dorastającej młodzieży ograniczamy się do zbadania go u jej niektórych przedstawicieli.

Próbka powinna być reprezentatywna dla całej populacji. Zachodzi to wówczas, gdy skład próbki odpowiada składowi tej populacji. Należy przy tym pamiętać, że każda populacja posiada różne właściwości, mniej lub bardziej znaczące ze względu na określoną zmienną. Przy doborze składu badanej próbki trzeba wziąć pod uwagę wszystkie znaczące właściwości tej populacji, gdyż w przeciwnym razie nie będzie ona icprezentatywna. Mogą nimi być takie właściwości, jak płeć, pochodzenie •.połcczne, status zawodowy, kulturalny i materialny rodziców, postępy w nauce, sprawność umysłowa. Jeśli właściwości tych nie uwzględnimy przy doborze próbki, może ona nie być reprezentatywna dla populacji.

Warunkiem poprawnego doboru jest zgodność rozkładu danej zmiennej w całej populacji oraz badanej próbce. Jeśli na przykład pragniemy poznać sprawność umysłową dorastającej młodzieży, należałoby przeprowadzić badania zarówno w szkołach średnich ogólnokształcących, zasadniczych szkołach zawodowych, technikach zawodowych, jak też objąć nimi młodzież pracującą. Gdybyśmy natomiast ograniczyli się do przeprowadzenia badań w średnich szkpłach ogólnokształcących, uzyskane wyniki nie byłyby reprezentatywne dla populacji dorastającej młodzieży.

Dobór próbki reprezentatywnej dla danej populacji może przyjmować formę doboru losowego lub doboru celowego. Dobór losowy jest dokonywany na zasadzie działania przypadku. W tym celu przeprowadzamy losowanie. Dla prawidłowego doboru losowego trzeba zapewnić, aby w losowaniu uczestniczyli wszyscy członkowie danej populacji oraz by była przestrzegana zasada przypadkowości wyboru.

Celowy dobór próbki reprezentatywnej polega na świadomym wyborze w danej populacji osób spełniających określone warunki. Wymaga to posiadania szeregu informacji o tej populacji dotyczących wieku, płci, wykształcenia, pochodzenia społecznego oraz innych cech jej członków, co pozwala na właściwy dobór próbki. Niezbędne informacje mogą być zawarte w publikacjach wydawanych przez urzędy statystyczne. Jeśli nie uzyskamy ich w ten sposób, zachodzi nieraz potrzeba dokonania badań wstępnych, które umożliwiają ustalenie rozkładu szeregu właściwości członków danej populacji wywierających znaczący wpływ na badaną zmienną.

Próbka powinna być nie tylko reprezentatywna dla badanej populacji, lecz także jednorodna. Jednorodność próbki polega na tym, że jej wszyscy członkowie nie różnią się pod względem podstawowych właściwości. Jeśli na materiale z przeprowadzonych obserwacji pragniemy określić rodzaje lub mechanizmy powstania agresywnego zachowania się, to badaniami należałoby na. przykład objąć chłopców w młodszym wieku szkolnym, dziewczęta w wieku dorastania, mężczyzn przebywających w zakładzie karnym za popełnione czyny chuligańskie. W każdej z tych grup mogą występować odmienne rodzaje zachowań agresywnych, jak też różny być mechanizm ich powstania.

Problem wraz z jego założeniami teoretycznymi, dostosowanymi doń metodami oraz ustaleniami dotyczącymi badanej populacji — tworzy

187