img100 (7)

Jurgen Habermas

VIII

Gdyby relatywizacja zakresu stosowalności teorii klas i pojęcia ideologii miała okazać się słuszna, trzeba by przekształcić również układ kategorii, w którym Marks rozwinął podstawowe założenia materializmu historycznego. Parę: siły wytwórcze i stosunki produkcji, należałoby wówczas zastąpić bardziej abstrakcyjnymi pojęciami pracy i wzajemnego oddziaływania. Stosunki""produkcji były w okresie rozwoju kapitalizmu wolnokonkurencyjnego — ale też tylko w tym okresie — podstawą ram instytucjonalnych. Z drugiej strony siły wytwórcze — ośrodek kumulacji zorganizowanych w podsystemach działania celowo-raejonalnego procesów uczenia — były od początku i są nadal motorem społecznego rozwoju, ale, jak się zdaje, wbrew założeniom Marksa bynajmniej nie we wszystkich okolicznościach stanowią potencjał wyzwolenia i źródło emancypacji — w każdym razie odtąd, odkąd stały wzrost sił wytwórczych uzależnił się od postępu naukowo-technicznego, który przejmuje zarazem funkcję uprawomocnienia panowania. Sądzę, że dla rekonstrukcji społeczno-kulturalnej historii gatunku bardziej przydatny jest system odniesień zbudowany na analogicznym, ale bardziej ogólnym stosunku ram instytucjonalnych (wzajemnego oddziaływania) i podsystemów działania celowo-racjonalnego („pracy” w szerszym znaczeniu działania instrumentalnego i strategicznego).

Pewne wskazówki przemawiają za tym, że w okresie początkowym, ciągnącym się aż do końca mezolitu, działania celowo-racjonalne mogły być umotywowane jedynie rytualnym związkiem z wzajemnymi od działywaniami. Zapewne w pierwszych kulturach

Technika i nauka jako „ideologia”

osiadłych, opartych na hodowli i uprawie roli, laicki obszar podsystemów działania celowo-racjonalnego oddzielił się od interpretacji i form postępowania w dziedzinie komunikacji między podmiotami. Jednakże dopiero w wysoko rozwiniętych kulturach zorganizowanego w państwie społeczeństwa klasowego głębokie zróżnicowanie pracy i wzajemnego oddziaływania umożliwiło gromadzenie i rozszerzanie techniczne użytecznej wiedzy stosunkowo niezależnie od społecznych interpretacji świata. Z drugiej strony społeczne normy oderwały się od uprawomocniających panowanie tradycji, w wyniku czego „kultura” zyskała pewną samodzielność w stosunku do „instytucji”. Nowoczesność określałby tedy proces racjonalizacji, rozpoczęty w momencie, gdy ramy instytucjonalne przestały być „niepodważalne” dla systemów działania celowo-racjonalnego. Tradycyjne uprawomocnienia mogą być odtąd krytykowane na gruncie racjonalności relacji celu i środka; informacje z obszaru leehnicznie użytecznej wiedzy konkurują z tradycją i wymuszają przebudowę tradycyjnych interpetacji świata.

Prześledziliśmy proces „odgórnej racjonalizacji”, aż do punktu, w którym technika i nauka w postaci potocznej świadomości pozytywistycznej —- i artykułowane jako świadomość technokratyczna — zyskują rangę ideologii zastępczej wobec obalonych ideologii burżuazyjnych. Punkt ten został osiągnięty przy pomocy krytyki burżua-zyjnej ideologii; jest to zarazem punkt, w którym pojęcie racjonalizacji staje się dwuznaczne. Horkheimer i Adorno wykładają tę dwuznaczność jako dialektykę uświadomienia, dialektykę uświadomienia zaś Marcuse formułuje w postaci tezy o ideologicznym charakterze techniki i nauki.

Wzorzec społeczno-kulturalnego rozwoju gatunku określony był od początku przez rosnące możliwości technicznego sterowania zarówno zewnętrznymi warunkami egzy-śoncji, jak i — mniej lub bardziej biernym — procesem

:ui3