img101 (8)

Jurgen Habermas dostosowywania ram instytucjonalnych do rozszerzonych podsystemów działania celowo-racjonalnego. Działanie ce-iowo-racjonalne stanowi formę czynnego przystosowania, która różni zbiorowe dążenie do samozacho-wania podejmowane przez podmioty uspołecznione od dążenia do zachowania gatunku u zwierząt. Potrafimy kontrolować istotne warunki życia, tzn. za pośrednictwem kultury przystosowywać otoczenie do własnych potrzeb, miast samym przystosowywać się do zewnętrznej natury. Natomiast zmiany ram instytucjonalnych związane pośrednio lub bezpośrednio z nowymi technologiami lub udoskonalonymi strategiami (w dziedzinie produkcji, wymiany, militariów itd.) nie przybierają takiej formy czynnego przystosowana. Zmiany te odpowiadają na ogól wzorcowi przystosowania biernego. Nie si| rezultatem planowego, celowo-racjonalnego i kontrolown nego w skutkach działania, ale wynikiem spontanicznego rozwoju. Wszelako owa niewspółmierność przystosowaniu czynnego z jednej strony i biernego z drugiej nie mogła być uświadomiona, dopóki dynamikę kapitalistycznego rozwoju okrywała burżuazyjna ideologia. Niewspółmiei ność tę udostępnia publicznej świadomości dopiero kryty ka burżuazyjnej ideologii.

Najdobitniejszym dokumentem tego doświadczeni;! po zostaje nadal Manifest Komunistyczny. W pełnych pnltMU słowach opiewa Marks rewolucyjną rolę burżuazji: „hm żuazja nie może istnieć bez nieustannego rewolucji miN| wania narzędzi produkcji, a więc stosunków proch ile I¹ a więc całokształtu stosunków społecznych.” I dali i

„W ciągu swego stuletniego zaledwie panowania . ......

wego burżuazja stworzyła siły wytwórcze bardziej ml sowę i kolosalne niż wszystkie poprzednie pokolenia IN zem. Ujarzmienie sił przyrody, rozpowszechnienie ma»<yHi zastosowanie chemii w przemyśle i rolnictwie, żaglil^l parowa, koleje żelazne, telegrafy elektryczne, pr/.ya|nMiM

Technika i nauka jako „ideologia” hienie pod uprawę całych części świata, uspławnienie rzek, całe jakby spod ziemi wyczarowane rzesze ludności (...)!” Marks dostrzega także zwrotne oddziaływanie tych przemian na ramy instytucjonalne: „Wszystkie stężałe i zaśniedziałe stosunki wraz z nieodłącznymi od nich, /, dawien dawna uświęconymi wyobrażeniami i poglądami ulegają rozkładowi, wszystkie nowo powstałe starzeją się, zanim zdążą skostnieć. Wszystko, co stanowe i zakrzepłe, ulatnia się, wszystko, co święte, ulega sprofanowaniu i ludzie są w końcu zmuszeni spojrzeć trzeźwym okiem na swoją pozycję życiową, na swoje wzajemne stosunki.”

Do niewspółmierności biernego przystosowania ram instytucjonalnych i „czynnego ujarzmiania natury” na-w iązuje słynne twierdzenie, iż ludzie tworzą swoją histo-i u;, ale bez udziału woli i świadomości. Celem Marksów-riluej krytyki było przekształcenie także i owego wtórnego przystosowania ram instytucjonalnych w przystosowanie czynne oraz poddanie kontroli strukturalnych przemian pnlirzeństwa. Tym samym przez zniesienie fundamenta I iu*go stosunku całej dotychczasowej historii oraz przez ulwo rżenie warunków pełnego samostanowienia gatunku nu l.i|>ić miał koniec prehistorii. Ale była to idea dwuznaczna.

Marks ujmował problem tworzenia historii z udziałem Mn!) i świadomości jako zadanie praktycznego opanowania dotychczas nie kontrolowanych procesów spo-Ici zncgo rozwoju. Inni wszelako rozumieli ten problem |alui /udanie techniczne: rekonstruując społeczeń-hI w i i wedle wzorca samoregulowanych systemów działaniu ci Inwo-racjonalnego i zachowań przystosowawczych, cla leli kontrolować je w ten sam sposób, w jaki

......liniuje się naturę. Zamysł ten pojawia się nie tylko

u li i Imokratów planowania kapitalistycznego, ale i u mi i II u li biurokratycznych technokratów. Świadomość |»eimuli rutyczna przesłania fakt, że ramy instytucjonalne

4ttn

25 — Czy kryzys...