img201 (9)

^2 I. NADRODZINA PSZCZÓł APOIliKA

(Michener 1941, 1954, 1979; Linsley 1958; Panfiłov 1968). Należy dodać, że dla wielu grup systematycznych właśnie tropikalne obszary świata są miejscami maksymalnego zróżnicowania i ich największej liczebności.

W Tabeli 1.4.A. zestawiono informacje o zróżnicowaniu fauny, według dużych obszarów świata i przykłady wielkości faun lokalnych. Z załączonej tabeli można odczytać, że szczególnie bogata fauna występuje na obszarze od basenu Morza Śródziemnego po Azję Centralną. Z kolei na kontynencie amerykańskim największym bogactwem pszczół odznaczają się: Kalifornia, południowozachodnie stany USA oraz północny Meksyk.

Gradient wzrostu zróżnicowania fauny pszczół jest szczególnie wyraźny i łatwy do zobrazowania w stosunkowo najlepiej poznanej pod tym względem Europie. Katalog hiszpańskich Apoidea G. Ceballosa z roku 1956 zawiera około 1000 gatunków. Znaczne bogactwo, bo 729 gatunków, wymienia L. Berland (1958) z obszaru Francji. W faunie tego kraju decydujący udział mają gatunki śródziemnomorskie. Podobny rząd wielkości szacuje się dla fauny Rumunii (Banaszak, Mano-le 1987). Również do obszaru dawnej Czechosłowacji, skąd wykazano około 650 gatunków (Boućek, Śustera 1957), dociera znaczna liczba elementów południowoeuropejskich. Wysoka liczba gatunków cechuje także rejony środkowej Europy: Niemcy i Polskę. Z obszaru Niemiec znanych jest 547 gatunków (Dathe - inf listowna). W Polsce wykazano dotychczas 454 gatunki (Banaszak 1991), wśród których gatunki południowoeuropejskie stanowią około 35%. W kierunku północnym, w miarę malejącego udziału gatunków submedyterranejskich i subpon-tyjskich, znacznie spada ogólna liczba gatunków pszczół w faunach poszczególnych obszarów. I tak w Anglii wykazano już tylko 240 gatunków (Richards 1937), w Finlandii - 237 (Vikberg 1986), a w Norwegii zaledwie 125 gatunków (Loken, inf listowna z 1971). Interesującym jest, jak wysokie liczby gatunków wymieniane są również w pracach dotyczących różnych regionów krajów Europy Środkowej. Dla przykładu, w granicach Niemiec wykazano (Stoeckhert 1933, 1954): we Fran-konii - 443 gatunki, Badenii - 399, Saksonii - 340. Równie obszerne są spisy faunistyczne, dotyczące różnych regionów Polski: Pomorze Środkowe - 271 (Alf-kcn 1912), Pomorze Zachodnie - 273 (Bliithgen 1919, 1942), Nizina Wielkopol-sko-Kujawska - 320 (Torka, 1913, 1933, Banaszak 1987), Śląsk - 315 (Dittrich 1903), Małopolska - 274 (Łoziński 1920). To bogactwo fauny należy tłumaczyć zarówno znacznym zróżnicowaniem krajobrazowym tych ziem, jak też możliwością znacznego udziału różnych elementów zoogeograficznych. Podkreślić też należy, że stopień poznania fauny Europy Środkowej jest wysoki, mający 100-200 lat liczącą tradycję badań faunistycznych. Nieliczne dane w Tabeli 1.4.A. odnośnie do fauny tropików wskazują nie tyle na jej ubogi charakter, co na brak zainteresowań badaniem fauny i dostatecznie intensywnych poszukiwań. Uwagę tę należy odnieść również do fauny afrykańskiej. Michener (1979) przypuszcza, że tropiki Afryki powinny się okazać bogatsze pod względem fauny Apoidea od tropików orientalnych. Jak wynika z dotychczasowych badań, najbogatszą faunę mają tropiki amerykańskie.

O tym, że zróżnicowanie krajobrazu, przy stosunkowo łagodnym klimacie, może być czynnikiem decydującym o bogactwie fauny, stanowi przykład Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej i stepów nad Donem. Na Nizinie Wielkopolsko-Kujaw-skiej, będącej regionem o wysokiej kulturze rolnej i w której presja gospodarki ma ponad stuletnią tradycję, stwierdzono niewiele mniej gatunków pszczół (Torka 1913, 1949; Banaszak 1987a), niż na stepach wschodnioeuropejskich w rejonie dolnego Donu (Pesenko 1971-1975). Niewątpliwie istotną rolę w utrzymaniu fauny, zwłaszcza sucho i ciepłolubnej, na obszarze środkowej Europy spełniają reliktowe biotopy z roślinnością stepową, o warunkach nawiązujących do stepów wschodniej Europy. Takie miejsca zachowały się na stokach Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej w obszarze dolnej Wisły i Odry. W rezerwatach stepowych w rejonie dolnej Wisły wykazano 171 gatunków (Banaszak 1980), a więc więcej niż w rezerwacie stepowym Turecko na Słowacji, w którym Lukas (1983) stwierdza występowanie 146 gatunków pszczół; bądź na stepie węgierskim w Parku Narodowym Hortobagy, gdzie Tanacs (1981) wykazał 125 gatunków. Podajmy jeszcze jeden zastanawiający przykład: zarówno w okolicy Poznania (Banaszak 1973) jak i w okolicy Torunia (Pawlikowski 1985), leżących na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej, stwierdzonych zostało po około 130 gatunków pszczół. Taką samą liczbę gatunków wymienia się w regionie Segovii w Hiszpanii. Powstaje pytanie: czy jest to kwestia intensywności badań, czy stopnia zróżnicowania badanych obszarów? Zróżnicowanie faun lokalnych w Europie Środkowej nie ustępuje bogactwu fauny cieplejszych miejsc, z pozoru bardziej sprzyjających życiu pszczół. Są tutaj bowiem również warunki przyrodnicze i klimatyczne sprzyjające zachowaniu gatunków południowych, obok elementów północnoeuropejskich, europejsko-sy-beryjskich, tajgowych i innych. Udział gatunków południowych w rezerwatach z roślinnością kserotermofilną Europy Środkowej może dochodzić do 25% wszystkich gatunków, co ilustruje Tabela I.4.B.

Osobnym zagadnieniem jest porównanie składu pszczół w różnych środowiskach i szerokościach geograficznych. Według Panfiłova (1968) w skład fauny pszczołowatych równinnych stepów wschodniej Europy oraz suchych terenów wyżynnych obszarów śródziemnomorskich wchodzą głównie przedstawiciele rodzin prymitywniejszych pszczół Colletidae, Halictidae i Andrenidae. Udział zaś wyższych pszczół (zarówno pasożytniczych, jak i wolnożyjących) jest mniejszy. Świadczyć to może o tym, że step i podobne mu kserotermiczne i półksero-termiczne siedliska były miejscem, w którym nastąpił rozwój pszczół i w którym znajdują one jeszcze obecnie najbardziej korzystne warunki życia. Na północ od południowoeuropejskich stepów, w środowiskach europejskich lasów, a tak-