img212 (7)

54 I. NADRODZINA PSZCZÓł A POI l)EA

logii odsyłamy Czytelnika do monografii pt. „Trzmiele Polski” autorstwa J. Banaszaka (1993), klucza do oznaczania T. Pawlikowskiego (1990) lub popularno-naukowego opracowania M. Dylewskiej „Nasze trzmiele” (1996).

Tabela 1.6.3.2.B. Porównanie cech społecznych (prostszych) trzmieli z bardziej zaawansowanymi cechami rodziny pszczoły miodnej (wg Wilsona 1979, uproszczona)

Tr/micle

Pszczoła miodna

Królowe i robotnice różnią się nieznacznie pod względem morfologicznym, a formy przejściowe są częste

Roczny cykl życiowy, nowe rodziny zakładane przez pojedyncze królowe, stosunkowo mała wielkość dojrzałej kolonii

Królowa utrzymuje dominację reprodukcyjną przez agresywne zachowanie

Larwy hodowane w grupach, konkurujące między sobą o pokarm, który jest umieszczony w sposób przypadkowy w ich pobliżu

Larwy karmione nieprzerobionym pyłkiem oraz zwróconą mieszaniną pyłku i miodu

Królowa reguluje wzrost rodziny sama budując wszystkie komórki dla jaj i składając do nich jaja

Słabo zróżnicowany podział pracy w gnieździe

Brak alarmowania chemicznego

Brak rekrutacji wśród robotnic

Królowe i robotnice znacznie różnią się od siebie, brak form przejściowych między kastami

Wieloletni cykl życiowy, nowe kolonie powstają przez rójkę

Królowa utrzymuje dominację reprodukcyjną za pomocą feromonów

Hodowla larw w oddzielnych komórkach na plastrach zwiększa możliwości indywidualnej opieki ze strony piastunek

Larwy przynajmniej częściowo karmione są specjalnym pokarmem, będącym wydzieliną gruczołów żuwaczkowych i gardzielowych

Królowa nie odgrywa bezpośredniej roli we wzroście rodziny i w budowie plastrów. Sprawy te regulują robotnice

Wiekowe zróżnicowanie pracy w gnieździe

Dobrze rozwinięte alarmowanie chemiczne za pomocą feromonów

Silnie rozwinięta rekrutacja, w czym pośredniczą feromony skupiania się i „taniec wywijany”

1.6.3.3. Biologia pszczół bezżądłowych

Wszystkie tzw. pszczoły bezżądłowe czyli melipony (Meliponini) są owadami właściwie społecznymi (Wilson 1979), tworzą duże rodziny, liczące w przypadku Melipona od 500 do 5000 osobników dojrzałych, a u Trigona i pokrewnych rodzajów od 300 do 80000. Wielkość robotnic jest też bardzo

zróżnicowana: od liczących około 2 mm do większych od pszczoły miodnej. Jedne gatunki mają ciało błyszczące, podczas gdy inne są owłosione tak, jak pszczoła miodna. Występują znaczne różnice w budowie i zachowaniu między królową a kastą robotnic i przeważnie brak jest form przejściowych. Meliponini występują w tropikach i subtropikach całego świata.

1.6.4. Pasożytyzm pszczół - kleptopasożytyzm

Termin kleptopasożytyzm oznacza zajęcie obcego gniazda i wykorzystanie zapasów pokarmów, zgromadzonych przez gospodarza dla swego potomstwa. Nie oznacza natomiast pasożytowania na ciele gospodarza lub bezpośrednio na jego larwie (Iwata 1976). Samica pasożyta wkracza do komórki lęgowej, zaopatrzonej już w pokarm przez samicę gospodarza i składa w niej własne jajo. Następnie zniszczony zostaje prawowity mieszkaniec tej komórki, albo od razu przez samicę pasożyta, albo później przez larwę pasożyta. Na przykład larwy pasożytniczego rodzaju Stelis mają ostre, sierpowate żuwacz-ki, służące do zabijania larw gospodarzy, niekiedy też zjadają swe ofiary.

Samice pszczół pasożytniczych cały czas latają w pobliżu gniazd gospodarzy, czekając na moment sprzyjający do złożenia jaja. Z kolei gospodarze bardzo różnie reagują na kręcące się w pobliżu ich gniazd pasożyty. Pszczolinki (Andrena) na przykład odnoszą się dość neutralnie do swoich pasożytów z rodzaju Nomada, czekając aż samica pasożyta opuści gniazdo. Samice Sphecodes siłą wdzierają się do gniazd smuklików - Halictus, zabijając obecne w nich samice i składając swe jaja. Ścieska (Coelioxys) składa jaja do zamkniętych komórek gospodarza (Mega-chile), przekłuwając przedtem wieczka ostrym zakończeniem odwłoka. U trzmieli występuje pasożytnictwo społeczne, polegające na tym, że wdzierająca się samica z rodzaju Psithyrus staje się częścią społeczeństwa gospodarzy.

Konsekwencją pasożytniczego sposobu życia są cechy adaptacyjne pszczół pasożytniczych (wg Michenera): 1) redukcja czy utrata szczoteczek zbierających pyłek, 2) utrata łusek w częściach nasadowych goleni i pólek pygi-dialnych, 3) silny rozwój żądła, 4) rozwój długiej i ruchliwej albo zmodyfikowanej inaczej końcowej części odwłoka, 5) rozwój - niezwykle silnej i grubo nakrapianej okrywy tułowia oraz krawędzi i kolców, chroniących część szyjną i podstawę metasoma. Wymienione cechy są konsekwencją braku konieczności budowy gniazd i ich prowiantowania, albo też przystosowaniem do obrony przed atakującymi samicami.

Klcptopasożytnicze pszczoły stanowią około 25% wszystkich znanych dotychczas pszczół. Jako kleptopasożytniczych znanych jest 35 rodzajów, należących do czterech rodzin: Halictidae, Megachilidae, Anthophoridae i Apidae.