0000014(2)

UŁNhTYKA

pobudza ekspresję genów białek wywołujących podziały komórkowe. Jest to więc transformacja wynikająca / zakłócenia szlaku pobudzającego wzrost organizmu.

Nieco inaczej ma się sprawa z antyonkogenem p53. Gen ten koduje białko p53, które w odpowiedzi na sygnał chemiczny z zewnątrz (i nic tylko) uruchamia transkrypcję białek hamujących podziały komórkowe. Są to specjalne szlaki hamowania wzrostu (por. dolna część Ryc. 116). W ten sposób, nawet jeśli komórka nadmiernie się „rozkręci”, istnieje możliwość zastopowania jej ..zapędów' do dzielenia się. Uszkodzenie genu p53 może więc doprowadzić do utraty zdolności hamowania podziałów komórkowych.

Gen p53 uczestniczy też w wyzwalaniu apoptozy w komórkach o dużym nagromadzeniu mutacji. Brak czynnego białka p53 stwierdzono np. w większej części ludzkich komórek nowotworowych (ponad 50% przypadków raka jelita grubego, piersi czy płuc)! Gen p53 zlokalizowany został w krótszym z ramion chromosomu 17. Obecność zmutowanego genu p53 lub brak wspomnianego fragmentu chromosomu stw ierdzono szczególnie często u członków rodzin o wysokiej zapadalności na choroby nowotworowe. Z kolei mutacja punktowa w genie Ras zlokalizowanym w chromosomie 13 lub brak fragmentu chromosomu z tym genem, jest przyczyną rctinoblastomy rzadkiego nowotworu złośliwego (u dzieci ok. szóstego roku życia następuje rozwój tkanki rakowej z komórek siatkówki oka). Nie oznacza to jeszcze, że kto ma tego rodzaiu zmiany ten zachoruje na raka, a kto nic ten nie zachoruję. Dzisiaj jesteśmy bowiem niemal pewni, że do powstania nowotworu złośliwego potrzeba co najmniej kilku zmian nazywanych uderzeniami genetycznymi (praktycznie: dwóch lub większej liczby mutacji). Nie można jednak zapominać, że drogi wywoływania zmian nowotworowych są bardzo różne. Przykładowo — rakotwórczy wpływ niektórych w irusów (tzw. onkogcnnych) nie jest już taki oczywisty, chociaż integracja ich DNA do genomu gospodarza może oznaczać np.:

a)    wpiowadzcnic dodatkowych, zmienionych form ludzkich genów, które zostały „przechwycone przez wirusy w czasie realizacji ich cyklu życiowego. Tc zmienione geny mogą zachowywać się tak, jak opisane przed chwilą zmutowane geny Ras i p53 (krótko: wirus wprowadza onkogen);

b)    włączenie materiału wirusa w geny hamujące podziały, co prowadzi do ich unicczynnic-nia (krótko: wirus „tworzy” onkogen);

c)    białka wirusa będą pobudzały w komórkach gospodarza geny. które normalnie są wyłączone.

NA NOWOTWORY CHORUJĄ LUDZIE W RÓŻNYM WIEKU

Nie ma tu reguł, chociaż z punktu widzenia statystycznego prawdopodobieństwo transformacji nowotworowej wyraźnie wzrasta z wiekiem. Na święcie notuje się corocznie ok. 6 min przypadków zachorowań, ale jaka jest szara liczba nikt nic wic. Na pewno wpływ na powstawanie tych strasznych chorób ma zanieczyszczenie środowiska, tryb życia i czynniki genetyczne. Nic musimy jednak być bierni — to jak żyjemy, co jemy, gdzie mieszkamy wpływa zasadniczo na stopień ryzyka jakie ponosimy. Nic zapominajmy też, że zmiany takie powstają w naszych organizmach co chw ilę, jednak układ odpornościowy usuw a je z ogromną wydajnością. Nadzieję niosą też postępy w medycynie, ale o tym później.

PODSUMOWANI K:

1    W przy rodzic występują dwa zasadnicze typy zmienności: niedzicdziczna (fenotypowa, modyti-kacyjna. fluktuacyjna) i dziedziczna (genotypowa).

2    Obserwowanie samej zmienności fenotypowej jest często bardzo mylące ponieważ:

A)    przy dominacji zupełnej heterozygoty wyglądają tak jak homozygoty dominujące:

B)    sposób wykształcenia poszczególnych cech fcnotypowych często uzależniony jest od ekspresji wielu genów;

C)    bardzo często genotyp warunkuje jedynie potencjalna wartość danei cechy — stopień jej wykształcenia zależy bow iem od wpływu środowiska abiotycznego;

D)    niektóre geny wykazują różną penetrację (o tym w następnym rozdziale), a inne dodatkowo wywołują efekty plcjotropowc.

3.    Zmienność rckumbinucyjna wynika z:

A)    losowego charakteru rozchodzenia się ojcowskich i matczynych chromosomów z par homologicznych (anafaza I):

B)    wymiany odcinków chromosomów homologicznych w wyniku Crossing ovcr;

O losowego doboru gamet biorących udział w zapłodnieniu, w związku z czym w zygotach powstają bardzo różne zestawy chromosomów.

4.    Zmienność mutacyjna wynika z nagłych, nieprzewidywalnych, istotnych zmian materiału genetycznego. które mogą się dziedziczyć — z mutacji. Ich skala może być różna: od genowych poprzez chromosomowe do gcnomowych.

5.    Mutacje genowe mogą polegać na: substytucji (tranzycja albo transwersja), delecji bądź też insereji nuklcotydów.

ó. Mutacje mogą mieć rożny wpływ na organizmy: letalny, warunkowo letalny, neutralny bądź korzystny (tych ostatnich jest niezwykle mało).

7. Mutacje mogą powstawać samorzutnie (spontanicznie), bądź też w sposób indukowany (przez działanie czynników mutagennych).

N. Zsumowanie zmienności rekombinacyjnej, mutacyjnej oraz plastyczności genotypów daje niesamowitą wręcz ilość możliwych układów fcnotypowych, nawet dla bardzo prostych organizmów prokariotycznych (a co dopiero dla eukariotycznych!).

ó. Zaburzenia w działaniu niektórych genów prowadzą do transformacji nowotworowych. Wydaje się dzisiaj, ze aby te ostatnie wystąpiły, potrzeba co najmniej dwóch „uderzeń" genetycznych (zmian o charakterze mutacji) Niestety w naszym otoczeniu znajduje się cały szereg czynników mutagennych, co wyraźnie zwiększa ryzyko zachorowania na raka.

191