Jej zwolennikiem był już Cezar. Kodyfikacja przyczynić się mogła do umocnienia władzy autorytarnej. W skutek oporu ówczesnych prawników i społeczeństwa nigdy do niej nie doszło. Bujny rozwój nauki prawa w pryncypacie przekreślał możliwość jego kodyfikacji. Mimo to pojawiły się takie próby (systematyzacje dzieł i poglądów prawników). Dominat przynosi opracowania klasyków jurysprudencji rzymskiej, systematyzacje ich dzieł i opracowania ius - dawnej literatury prawniczej:

• Sentencje Pulusa

• Regule Ulpiani

• Fragmenta Ulpiani

• Ulpiani institucione fragmenta

• Tituli ex corpore Ulpiani - zwięzły podręcznik prawa z IV w.ne

Przedjustyniańskie zbiory leges (nowe leges) - opracowania konstytucji cesarskich:

de constitucionibus

codex Gregorianus

codex Hermogenianus

codex Theodosianus

novellae Posttheodosiane

• De constitucionibus (o konstytucjach) - dzieło w 20 księgach z końca II w.

• Kodeks gregoriański - zbiór konstytucji cesarskich wydany w III w.

• Kodeks hermogeniański (rozszerzenie gregoriańskiego) - uzupełniony zbiór konstytucji cesarskich

wydany na przełomie III i IV w.

• Kodeks teodozjański - 3000 leges od Konstantyna Wielkiego. Najważniejszy i najlepiej opracowany kodeks prawa w czasach przedjustyńjańskich wydany 438 r.

• Nowele postteodozjańskie - zbiór aktów prawnych i konstytucji cesarskich wydanych po kodeksie teodozjańskim (jego uzupełnienie).

Próby wspólnego opracowania ius i leges

- kodyfikacje w okresie przedjusyniańskim

Próbowano połączyć akty prawne wydawane przez cesarza (konstytucje) z treściami uwag prawników rzymskich dotyczących tych samych spraw.

• Fragmenta Vaticana (koniec IV w) - wybór z dzieł Paulusa, Papiniana i Ulpiana oraz konstytucje cesarskie do IV w.

• Consultatio veteris consulti de pactis - opracowanie prawa stanowionego, konstytucji, opinii prawniczych (iurisconsulti) dotyczącej prawa umownego. Inna nazwa: Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti.

• Księga syryjsko-rzymska (V w.)

• Collatio legum Mosaicarum et Romanarum (IV/V w) - porównawczy zbiór prawa mojżeszowego i rzymskiego zebranego z kodeksów gregoriańskiego, hermogeniańskiego i dzieł Gajusa, Papiniana, Paulusa i Ulpiana. W większości zbiór dotyczy prawa karnego i tylko pośrednio rodzinnego, prywatnego. Nacisk położony jest na restrykcyjną politykę wobec sprawców przestępstw, co miało miejsce w prawie żydowskim.

Kodyfikacja Justyniana Wielkiego

Prawo rzymskie znamy głównie dzięki niej. Justynian panował w latach 527-565.

Zobacz „Instytucje” W.Wołodkiewicza str.83-86

Justynian podjął się:

• kodyfikacji prawa

• reformy administracyjnej. Było to konieczne gdyż upadek zachodniego cesarstwa zagroził wschodnim prowincjom dezorganizacją wewnętrzną.

• ujednolicenia religii.

Teodora - żona Justyniana wywarła wpływ na kodyfikację

Trybonian - minister sprawiedliwości, kierował pracą kodyfikacyjną.

3 etapy kodyfikacji justyniańskiej:

• 528-534 r - dochodzi do opracowania 3 podstawowych części

• 535-541 r - Justynian wydaje pojedyncze ustawy uzupełniające kodyfikację

• 542-565 r - stagnacja. W tym okresie umierają Teodora i Trybonian, na których oparta była kodyfikacja. Justynian poświęca się działalności religijnej.

Dzieła:

• Codex 534 r. Zawiera konstytucje cesarskie od Hadriana do Justyniana.

• Digesta vel Pandectae 533 r. Kodyfikacja dzieł prawników rzymskich - wybór dawnej literatury prawniczej. Fragmenty zmodyfikowano i wystosowano zakaz komentowania Digestów i porównywania ich do dzieł oryginalnych.

Zebrany materiał podzielono na masy:

masa sabiniańska

masa edyktalna

masa papiniańska

masa appendix (dodatek czyli pozostałe księgi)

• Institutiones (instytucje) 533 r. Podręcznik do nauki prawa.

• Novellae leges (nowele) po 534 r. Uzupełnienie ustawodawstwa Justyniana przez wydawanie nowych ustaw po zakończeniu kodyfikacji. Wyróżniamy:

Epitome Iuliani

Authenticum

grecki zbiór nowel

Edicta Iustiniani

Te 4 części kodyfikacji nazwano później Corpus Iuris Civilis (od XVI w).Kodyfikacja była jednak niezrozumiała dla większości mieszkańców wschodniego imperium, którzy mówili po grecku. Jej tekst spisany był bowiem po łacinie.

Prawo rzymskie po upadku imperium

Zachodnie imperium upadło w 476 r. Jednak prawo rzymskie obowiązywało nadal u wielu ludów zamieszkujących tereny po rozpadzie cesarstwa zachodniego. Na ziemiach zajętych przez ludy germańskie mieszkało sporo ludności pochodzenia rzymskiego. W myśl zasady osobowości prawa (personalizmu) nadal stosowała ona normy prawa rzymskiego. Organizatorzy państw germańskich nie znali go jednak. Zaistniała więc potrzeba spisania go. Tą drogą powstały w krótkim czasie Leges Romanae Barbarorum (zbiory praw dla ludności rzymskiej na terenach państw barbarzyńców germańskich). Zaliczamy do nich:

• Edykt Teodoryka - zbiór praw w państwie Ostrogotów

• Brewiarz Alaryka - zbiór praw w państwie Wizygotów

• Lex Romanae Burgundiorum - zbiór praw w państwie burgundzkim

Wokół Rzymu i Rawenny stosowano wówczas prawo justyniańskie. Był to bowiem egzarchat bizantyjski (wpływy polityczne).

Na terenie państwa Longobardów (po podboju Italii) powstała pod dużym wpływem prawa rzymskiego tzw. Pawieńska szkoła prawa. Później, na terenie Włoch i Francji rozwijała się szkoła statutowa czyli mos docendi Italicus (włoski sposób poznawania wiedzy).szkołę statutową stanowiły:

• szkoła glosatorów (XI-XIII w) badająca prawo rzymskie na drodze egzegezy. Jej wyznawcy używali glos, czyli uwag do tekstu załączanych między wierszami lub na marginesie. Kodyfikację przełożyli na inne języki.

• szkoła postglosatorów (XIV w) czyli komentatorów dostosowująca prawo rzymskie do potrzeb praktycznych.

System pandektowy:

Dzieli on prawo rzymskie (i później europejskie) na dwie części:

1. Część ogólna: normy wspólne wszystkim gałęziom prawa.

2. Część szczególna:

• Prawo rodzinne

• Prawo rzeczowe

• Prawo spadkowe

• Prawo zobowiązań

Ten podział stał się modelem na którym zbudowano współczesne systemy prawne.

Zasady i przebieg poszczególnych stadiów postępowania rzymskiego:

Poprzez proces dokonywał się rozwój prawa. Pierwotną formą dochodzenia roszczeń w prawie rzymskim była pomoc własna uprawnionego . Wraz z rozwojem aparatu państwowego pomoc własna uprawnionego ulegała stopniowemu ograniczeniu. Mimo rozwiniętych instytucji procesowych nie wyeliminowano jej jednak do końca. Znana była jeszcze w ustawodawstwie justyniańskim. Pomoc własna uprawnionego występować mogła w dwóch formach:

samopomoc ze strony obrona konieczna

pokrzywdzonego lub jego bliskich

Samopomoc to ofensywna forma pomocy własnej uprawnionego. Samopomoc jest formą bardziej dokuczliwą dla aparatu władzy, groźniejszą dla porządku i bezpieczeństwa publicznego, dlatego z biegiem lat ulegała coraz bardziej daleko idącej reglamentacji ze strony państwa aż do jej całkowitego zaniku w okresie dominatu. Władza absolutna (dominialna) cesarza nie mogła współistnieć z formami tak ofensywnej samopomocy ze strony ze strony obywateli pokrzywdzonych. Samopomoc dopuszczalna była we wczesnych stadiach procesu rzymskiego w razie konieczności, gdy ochrona sądowa była niewystarczająca. Kiedy właściciel nieruchomości został napadnięty przez swego sąsiada poszkodowany mógł na własną rękę dokonywać pewnych działań. Gdy został okradziony istniała możliwość poszukiwania rzeczy skradzionej w domu podejrzanego. Mógł wejść do domu domniemanego sprawcy i przeszukiwać rzeczy.

Wraz z rozwojem władzy państwowej samopomoc ulegała stopniowemu zatarciu. Ustawy julijskie wydane za panowania Oktawiana Augusta (17 r.pne) ograniczały możliwość dochodzenia swych krzywd na drodze samopomocy. Jeśli jednak ktoś chciał wykonywać ją bez zgody władzy publicznej był karany przepadkiem majątku. Późniejsi cesarze powtarzali te przepisy. Bardzo istotnym był wydany przez Marka Aureliusza Dekret boskiego Marka , który przewidywał utratę wierzytelności w przypadku samowolnego dochodzenia swoich należności. Niedopuszczalne było samowolne egzekwowanie długów od dłużników z pominięciem drogi egzekucji sądowej. Od początku istnienia pryncypatu penalizowano tego rodzaju działania.

W dominacie na samopomoc nałożono dalsze ograniczenia. Za panowania Teodozjusza , Walentyniana i Arkadiusza przewidywano utratę prawa własności osoby, która dochodziłaby tego prawa z pominięciem drogi sądowej. Podobne stanowisko zajęła jurysprudencja rzymska. Justynian w swych Digestach powtórzył zasady o przepadku wierzytelności i praw własności w podobnym kontekście. Twierdził, iż ochrona prawa należy tylko do władzy a nie poszczególnych osób. prywatne działanie przynosić może tylko szkodę w życiu publicznym.

Obrona konieczna utrzymywała się przez cały okres istnienia państwa rzymskiego. Polega ona na odparciu bezprawnej napaści, skierowanej ku naruszeniu osoby lub majątku osoby. Przed siłą można bronić się siłą. By jednak obrona konieczna miała formę legalnego zachowania się poszkodowanego musiała odpowiadać warunkom określonym przez prawo i jurysprudencję rzymską. Dopuszczalna więc była tylko w celu utrzymania istniejącego stanu rzeczy a nie ofensywy (co miało miejsce w przypadku samoobrony). Musiały istnieć pewne jej granice. Paulus twierdził, że można ją stosować tylko do ochrony a nie do wywierania zemsty. Chodzi też o to by skorelować środki obrony ze środkami napadu w czasie (poszkodowany nie może jej stosować po kilku dniach). Napaść musiała też być poważna i faktyczna (nie jakieś pozoracje i zapowiedzi). Nie można było narażać czyjegoś życia dla ratowania majątku.

Rzymski proces cywilny wykształcił się prawdopodobnie z postępowania rozjemczego. Miało ono być fazą przejściową pomiędzy pomocą własną poszkodowanego a procesem legalizowanym przez aparat władzy państwa rzymskiego.

Postępowanie rozjemcze polegało na tym, że strony wybierały prywatną osobę, tzw. arbitra, który miał za zadanie rozstrzygnąć powstałe między nimi wątpliwości i kolizje. Strony dobrowolnie poddawały się temu orzeczeniu arbitra. Taki sposób postępowania był uznany przez władze państwowe. Gdyby zatem któraś ze stron nie poddała się przyjętemu rozjemstwu groziła jej sankcja ze strony władzy publicznej. W celu wymuszenia realizacji orzeczenia arbitra można było kierować sprawę na drogę procesu publicznego. Wykonywanie funkcji arbitra i poddanie się arbitrażowi przez strony było chronione przez pretora. Ten sposób rozstrzygania spraw między obywatelami rzymskimi utrzymał się do końca istnienia państwa rzymskiego. Zawsze znana była umowa kompromisu czyli dobrowolnego poddania się woli arbitra. Jedna z teorii głosi, że proces rzymski kształtował się w sposób następujący:

Istnieje jednak inny pogląd niektórych historyków. Być może początkowo postępowanie rozjemcze było tylko subsydiarną (uzupełniającą) formą sądownictwa występującą obok sądownictwa królewskiego.

Proces rzymski to ogół norm regulujących sposób postępowania w sprawach sądowych w starożytnym Rzymie. Występował w dwóch odmiennych postępowaniach jako:

• Proces karny

• Proces prywatny

System prawny w Rzymie rozwijał się poprzez zakres ochrony procesowej. Tym proces rzymski różnił się od dzisiejszego, że postępowanie wyprzedzało rozwój prawa materialnego. Dziś prawnicy uzasadniają proces jako pewną formę prawa materialnego. Proces jest zatem gwarancją dochodzenia praw materialnych jakie ma strona. Prawnik rzymski rozumiał to inaczej: „Mam ochronę dlatego, że mogę skierować swe roszczenie na drogę sądową”. Proces rzymski był więc formą, która wyprzedzała rozwój prawa materialnego. Działo się to za sprawą pretorów. Skoro pretor mógł odmówić ochrony lub ją przyznać stronie poszkodowanej tam, gdzie jej w prawie cywilnym nie było, wtedy ochrona procesowa stawała się newralgiczną stroną istnienia prawa rzymskiego (prywatnego). Poprzez przyznanie actiones lub odmowę jego przyznania rozwijało się prawo materialne. Tym samym proces rzymski pełnił dużo istotniejszą rolę, niż proces w dzisiejszych czasach. Dzisiaj prawo materialne jest istotą praw prywatnych, prawo podmiotowe stwarza prawa i obowiązki dla podmiotów a sam proces staje się możliwością dochodzenia na drodze sądowej i urzeczywistnienia tego, co przyznaje jednostce prawo materialne. W starożytnym Rzymie istniała odwrócona proporcja. Prawo podmiotowe po stronie podmioty istniało dlatego, że istniało dla niego określone powództwo, z którym mógł wystąpić na drogę sądową. Toteż najważniejszą rolę w procesie rzymskim odgrywało actio (fundamentalne pojęcie procesu rzymskiego). Instytucje Gajusa i Justyniana zawierają osobne księgi, które poświecone są actio.

Actio to działanie, czyn lub rozprawa sądowa. Chodzi jednak głownie o czynności o charakterze procesowym. Pojęcie to nie było jednak dokładnie zdefiniowane. W języku prawniczym actiones oznaczało działanie według prawa. Actio był to zatem zespół czynności procesowych (powoda lub pozwanego) dopuszczanych i sanowanych przez władzę publiczną w postaci jej przedstawiciela (w osobie magistratur). Był to akt, za pomocą którego pokrzywdzony wzywał pomocy państwa przeciwko naruszycielowi jego praw. W tym znaczeniu actio stawało się środkiem ochrony procesowej.

Actio wielokrotnie utożsamiało się z prawem materialnym. Prawnicy używali tego pojęcia zamiennie (jako akt prawa procesowego lub materialnego). Jednak w większości przypadków actiones nie miały swego odpowiednika w prawie materialnym. Actiones kształtował pretor. Niezależnie od tego czy w prawie cywilnym poszkodowany miał ochronę czy nie, pretor i tak przyznawał środek ochrony w postaci actiones w swym corocznym edykcie, bo tak wymagały zasady dobrej wiary. Były jednak przypadki, gdy actiones znajdowały oparcie w prawie materialnym - actiones stricti iuris (powództwa ścisłego prawa), które były oparte na prawie cywilnym dla obywateli rzymskich.

Actiones może zatem oznaczać zarówno uprawnienia materialne, wynikające z prawa cywilnego (może być prawem podmiotowym, jakie na podstawie ustawy przysługuje obywatelowi) ale pojęcie można rozumieć w sensie procesualnym (jako środek ochrony procesowej). W republice i pryncypacie używano go zamiennie, w znaczeniu materialnym bądź procesowym w zależności od tego czy roszczenie wynikało z prawa materialnego czy też nie.

Z czasem podział ten stracił na znaczeniu. Edykt pretora został bowiem około 130 r. skodyfikowany. Nastąpiła identyfikacja prawa podmiotowego z actio i doszło do równowagi między prawem materialnym a procesowym. Nastąpiła identyfikacja actio w znaczeniu materialnym z actio w znaczeniu formalnym. Doprowadziła ona do wykształcenia się actio w znaczeniu materialno-prawnym jako roszczenia wynikającego z prawa materialnego (bez względu na efekt procesowy, jaki przyniesie jego dochodzenie). Według Celsusa actio jest prawem sądowego dochodzenia tego, co się komu należy. Niezależnie od tego czy roszczenie zostanie w procesie uznane czy nie actiones służy do dochodzenia tego roszczenia. System actiones był niezwykle rozbudowany. Kolejni pretorzy i jurysprudencja r tworzyli nowe actiones.

W historycznym rozwoju procesu rzymskiego wyróżniamy 3 etapy pojmowania actio:

1. Jako środek procesowy

2. Jako zamiennie: środek procesowy lub materialnoprawny

3. Jako środek materialnoprawny. W dominacie actiones zaczęto pojmować w znaczeniu tylko materialnym a nie procesowym.

Fazy rozwojowe procesu rzymskiego:

pomoc własna proces proces

uprawnionego legisakcyjny kognicyjny i reskryptowy

postępowanie rozjemcze proces formułkowy

-753 -509 -242 -130 -17 0 212 342

Opis rysunku:

Proces legisakcyjny - nazwa pochodzi od actio opartej na ustawach leges. Pojawił się prawdopodobnie na przełomie okresu królewskiego i republiki. Wyeliminowany został przez ustawy julijskie w 17 r.pne. Teraz istniał jedynie w praktyce sądu centumwiralnego

do poł. III w.ne. Sąd ten zawsze orzekał w oparciu o zasady procesu legisakcyjnego i rozstrzygał dwie kategorie spraw. Były to sprawy jednostkowe:

• wielkiej własności ziemskiej

• statusu wolnościowego obywateli rzymskich.

Proces formułkowy - praktyka pretora dla Peregrynów w sprawach dotyczących cudzoziemców. Oparty był nie na ustawie lecz decyzji magistratu rzymskiego, który kierował sprawę mu przedstawioną do sędziego rzymskiego. Proces ten był mniej sformalizowany. Na mocy lex Aebutia w 130 r.pne proces ten jako subsydiarna forma wprowadzony został także dla obywateli rzymskich. Od tej chwili obywatel rzymski miał do wyboru:

• kierować skargę na drogę bardziej skomplikowanego postępowania legisakcyjnego

• wybrać mniej skomplikowany, oparty na władzy magistratu proces formułkowy.

W 17 r.pne proces formułkowy stał się wyłącznie obowiązującym dla obywateli rzymskich na mocy ustaw julijskich (duae leges Iuliae iudiciarae) wydanych za czasów Oktawiana Augusta . Proces formułkowy przetrwał do 342 r.ne. Stał się wówczas zbędny, już w 212 r.ne ujednolicono obywatelstwo w imperium i wszelkie podziały straciły sens. Poza tym absolutna władza dominialna nie chciała dopuszczać archaicznych form postępowania wywodzących się z republiki.

Proces kognicyjny - wykształcił się w okresie, gdy proces formułkowy stał się wyłącznie obowiązującym (17 r.pne). Toczył się wyłącznie w oparciu o władzę i autorytet princepsa (cesarza), który miał uprawnienia sądownicze. Był procesem odformalizowanym (jeszcze mniej sformalizowanym niż proces formułkowy). Proces szybko upowszechniał się gdyż obywatele wybierali go coraz chętniej zamiast formułkowego. W 342 r. proces kognicyjny, który był dotychczas nadzwyczajnym stał się powszechnym i jedynie obowiązującym. Później, po pewnych trawestacjach został przetransponowany do Europy średniowiecznej i stał się zalążkiem współczesnego postępowania sądowego w sprawach cywilnych.

Proces reskryptowy - forma postępowania uzupełniająca do procesu kognicyjnego. Obywatele przedstawiali sytuację sporną cesarzowi kierując do niego pytania na piśmie jak należy kwestię rozstrzygnąć. Reskrypt czyli odpowiedź cesarza na marginesie tekstu lub w odrębnym piśmie stanowiła warunkowe rozstrzygnięcie sprawy. Sędzia badał stan faktyczny i gdy był on zgodny z przedstawionym w zapytaniu musiał orzec tak jak sugerował reskrypt cesarski. Wiązał zatem sędziego warunkowo. Proces reskryptowy był formą procesu kognicyjnego.

Organami ochrony procesowej (zależnie od fazy historycznej rozwoju procesu rzymskiego) były organy administracyjne i sędziowie. Postępowanie legisakcyjne i formułkowe było dwufazowe:

in iure - faza przygotowawcza. Toczyła się przed organem administracyjnym

apud iudicem - faza rozstrzygająca (in iudicio). Było to postępowanie sądowe - spór był rozstrzygany przez sędziego prywatnego lub kolegium sędziowskie.

Przyczyny takiego podziału:

W procesie legisakcyjnym i formułkowym istniała funkcja koniecznego podziału pracy . Sam organ administracyjny nie byłby w stanie orzekać w tak rozległym zakresie i w tak wielu sprawach. Proces nie mógł od początku do końca toczyć się tylko przed jednym organem, doprowadziłoby to do niedrożności wymiaru sprawiedliwości. Na początku organ administracyjny lub król zapoznawał się z istotą sporu i oceniał czy spór może toczyć się na forum rzymskim a następnie z góry legalizował rozstrzygnięcie, jakie zapadnie w tej sprawie (autoryzował wyrok sądu). Stwierdzał, że wyrok wydany przez sąd będzie uznany przez władzę publiczną. Postępowanie dwufazowe był to kompromis między autorytetem państwa a udziałem czynnika społecznego - próba pogodzenia zasad demokracji i zasad władzy publicznej.

Organy administracyjne uprawnione do

prowadzenia postępowania w fazie „in iure”

Okres królewski: król

Wczesna republika: konsul

Późna republika pretor, namiestnik prowincji, prokonsul, edyl kurulny

Pryncypat: organy republikańskie, prefekt pretorianów, prefekt miasta, namiestnik prowincji (w większym zakresie niż w republice)

„apud iudicem”

Druga faza toczyła się przed sędzią prywatnym jednostkowym (iudex unus). Była to osoba prywatna powołana do rozstrzygnięcia sprawy i zaaprobowana przez magistrat prowadzący fazę in iure. Pomocniczym (lecz nie wiążącym) instrumentem do wyboru sędziego jednostkowego był Album iudicum selectorum . Była to lista obywateli desygnowanych do sprawowania funkcji sędziowskich, osób odpowiadających wymogom stawianym przed sędziami. Na liście wymienieni byli senatorowie patrycjusze. Za Kaliguli rozrosła się ona do 1000 osób. Wybór sędziego następował w wyniku porozumienia między stronami. Do rozstrzygania pewnych kategorii spraw powołane były tzw. sady kolegialne . Jednym z nich był Sąd Centumwiralny (około 100 sędziów).

Dwufazowe postępowanie zlikwidowano w dominacie w procesie kognicyjnym. Było to postępowanie jednofazowe (proces od początku do końca toczył się przed jednym organem). Początkowo organami rozstrzygającymi były takie, które pamiętały jeszcze czasy republikańskie. Wynikało to z dwustopniowego zarządu lokalnego - civitas i provincia na jakie podzielone było państwo rzymskie. W okresie reform administracyjnych Dioklecjana (po 284 r.) wprowadzono czterostopniowy podział administracyjny - civitas , prowincję , diecezję , prefekturę . Zarządzający tymi jednostkami urzędnicy cesarscy jednocześnie byli organami orzekającymi w sprawie. Teraz uprawnienia do jurysdykcji przysługiwały namiestnikom , wikariuszom i prefektom. Obok nich powstały nowe organy o kompetencjach sądowych (np. w zakresie organizacji wojskowej i osobne sądownictwo dla duchownych). Pojawił się sędzia pomocniczy , który wykonywał swe kompetencje upoważniony przez organ rozstrzygający sprawę (przez cesarza lub urzędnika władzy terytorialnej). Ta struktura była dosyć zawiła i niedostępna dla ubogich. By zapobiec ewentualnym ruchom społecznym w IV w. powołano osobnego obrońcę uciśnionych . Z czasem organ ten zaczął wykonywać sądownictwo w drobnych sprawach typu pyskówki i bójki. Jeszcze bardziej gmatwało to i tak skomplikowaną strukturę sądowniczą dominatu. Konstantyn Wielki wprowadził odrębne sądownictwo biskupów, które skutecznie konkurowało z sądownictwem świeckim.

W procesie legisakcyjnym i formułkowym pojawiły się pojęcia:

iudicia legitima - sądy odbywające się w Rzymie lub jednomilowym jego okręgu Przed sędzią jednostkowym, tylko między obywatelami rzymskimi. Spór musiał zakończyć się w terminie 18 miesięcy od dnia ustanowienia sędziego.

iudicia quare imperio continentur - sądy, którym brak było jednej z powyższych cech. Kończyły się z chwilą ustąpienia magistratury, która ustanowiła proces. Było to postępowanie zreformowane w stosunku do iudicia legitima. Rozszerzało jego zakres obowiązywania. Występowało, gdy któryś z warunków iudicia legitima nie został spełniony.

Strony procesowe:

Powód (actor) wszczynał proces

Pozwany (reus) był jego adwersarzem. Przeciw niemu wszczęto postępowanie.

Czasem jedna ze stron kumulowała więcej niż jedną osobę. Grupa osób również traktowana była jako strona w procesie.

By proces mógł się toczyć strony musiały posiadać dwa atrybuty:

1. Zdolność procesową - zdolność do występowania w procesie rzymskim. Nie posiadały jej osoby niedojrzałe, umysłowo chore, niewolnicy i początkowo kobiety, (które zdolność uzyskały w okresie reform Dioklecjana).

2. Legitymację procesową - możliwość występowania podmiotu w charakterze strony procesowej. Wyróżniano tu dwie:

Legitymacja procesowa czynna - uprawnienie do występowania w charakterze powoda

Legitymacja procesowa bierna - możliwość występowania w roli pozwanego, czyli możliwość podjęcia obrony prawnej wobec skargi powoda

Początkowo proces rzymski nie posiadał instytucji zastępstwa procesowego . Pojawiła się ona na drodze procesu formułkowego (proces legisakcyjny strony musiały toczyć osobiście). Proces formułkowy znał dwa rodzaje zastępstwa:

Cognitor - zastępca powołany uroczyście w sądzie w obecności pretora.

Procurator - nieformalny zastępca ustanowiony poza procesem przez jedną ze stron. Najczęściej był nim zarządca majątku strony.

W prawie justyniańskim oba rodzaje zastępstwa zlewają się i wszelkie jego rodzaje określa się jako procurator .

W procesie rzymskim występowali pomocnicy procesowi: mówcy, adwokaci, juryści... Pomagali oni stronie prowadzić postępowanie. W okresie dominatu doszło do wykształcenia się adwokatury w znanej do dzisiaj formie.

Zasady w procesie rzymskim:

• zasada dyspozytwności - by doszło do procesu strona musi wyrazić wolę do wszczęcia postępowania. Prowadzenie procesu zależne było od tego, czy strona chce go kontynuować. Zgodna wola stron mogła w każdej fazie przerwać postępowanie.

• zasada skargowości - postępowanie sądowe wszczynane jest na podstawie skargi osoby uprawnionej.

• zasada kontradyktoryjności - gospodarzami procesu są strony, sędzia występuje w roli arbitra (jest bierny).

• jawność postępowania

• bezpłatność procesów - koszty postępowania pojawiły się dopiero w czasach Konstantyna Wielkiego (późny dominat). Przyczyną była bezpodstawność wielu pozwów. Osoba przegrywająca proces pokrywała wszystkie jego koszta.

• formalizm postępowania - każda czynność musiała być wykonana w określony sposób. Najmniejsze odstępstwo od formy powodowało nieskuteczność działań strony.

• zasada ustności

Właściwości sądów:

Właściwość rzeczowa - podział kompetencji pomiędzy organami ochrony prawnej (jeśli sprawa dotyczyła kwestii targowych właściwym organem do jej rozpatrzenia w fazie in iure był edyl kurulny.

Właściwość miejscowa - sprawę rozpatrywał sąd regionu, w którym mieszkał pozwany lub sąd w miejscu położenia nieruchomości będącej przedmiotem sporu, ewentualnie sąd w miejscu, gdzie zawarto sporna umowę.

25

18

ofensywna

defensywna

Pomoc własna uprawnionego

proces rzymski

postępowanie rozjemcze

pomoc własna uprawnionego

powołanie pretora dla Peregrynów

okres archaiczny

ustawy julijskie

edykt Karakalli

przełom

królestwa i republiki

lex Aebutia

---