SZKOŁY W INTERPRETACJI DOKTRIN

SZKOŁA IDEALISTYCZNA zakłada istnienie idei niezależnych od realiów życia społecznego i warunków materialnych. Postacie doktryny różnicujące osobowość jej autora. Podobna postać danej idei występuje w różnych częściach świata i różnych warunkach kulturowych (typ integralny doktryny).

SZKOŁA SOJOLOGIZNA podkreśla wzajemne relacje dwóch kategorii pojęciowych: doktryny i instytucji. Doktryna budowana jest na gruncie obserwowania funkcjonowania instytucji.

SZKOŁA MATERIALISTYCZNA związana z doktryną materializmu dialektycznego. Analiza dwutorowa: wyróżnia się materialne podstawy organizacji społeczeństwa, z drugiej strony nadbudowę polityczno-instytucjonalną. Pierwszej z nich przyznano prymat.

FUNKCJE DOKTRYN

FUNKJA TŁUMACZĄCA z treści doktryn dowiadujemy się jak zbudowane jest państwo, struktura i źródła prawa. Poznajemy przyczyny zjawisk społecznych.

FUNKJA KRYTYCZNA krytyka zastanej rzeczywistości, często w treści doktryn partii socjaldemokratycznych występuje krytyka kapitalizmu.

FUNKCJA PERENESTYCZNA - doktryny wskazują perspektywy. Np. doktryny socjalistyczne. Część ich treści wypełnia wizja przyszłego ustroju.

FUNKCJA INTEGRACYJNA funkcja łącząca podstawy społeczne wokół ustroju.

KLASYFIKACJA DOKTRYN

Rewolucyjne dotyczą epoki w myśleniu o społeczeństwie i prawie (oświeceniowe i komunistyczne).

Konserwatywne dążą do zachowania istniejącego stanu rzeczy, ale tak, by nie budzić sprzeciwu społecznego (doktryna Edmunda Burke'a).

Reakcyjne nastawione na przywrócenie stanu poprzedniego. Krytykują to, co historia uznała za obiektywny postęp (faszyzm).

• Odrodzenie:

• Humanizm

• wyrażało nowe nurty związane z postępem techniki

• nastąpiła rewolucja intelektualna

• kontynuował postęp gospodarczy

• rozwój nauki antycznej

• programami epoki był powrót do czystego słowa bożego

• jednostka nie potrzebuje żadnych pośredników by dotrzeć do Boga

• człowiek nie jest biernym narzędziem „w bożym planie zbawienia świata”

• był wielkim wyznaniem wiary w człowieka, w jego perspektywy i zdolności poznawcze

• człowiek jest punktem ciężkości świata, jego głównym bohaterem

• ideałem epoki jest jednostka wielkoduszna i życzliwa dla innych, tolerancyjne, aktywna, odważna i utalentowana

• nastąpił rozwój wielu doktryn politycznych

• odkrycia geograficzne, wiedza o nowych kontynentach wzmagały zainteresowania kształtem świata, jego miejscem we wszechświecie

• odejście od chrześcijańskiej wizji świata

• odrodzenie nie odrzuciło religii, zgłaszało jednak kategoryczny protest przeciwko tradycji kościelnej

• programem epoki stał się powrót do czystego słowa bożego

• indywidualizm sprzyjał tezie, że jednostka nie potrzebuje żadnego pośrednictwa w docieraniu do prawd wiary

• człowiek XVI wieku wierzy wprawdzie w Boga, ale przede wszystkim ufa sobie

• na nowo „odkryto” antyk

• ważną podnietą były realnie zachodzące procesy polityczne i walki o władzę

• Machiavelli (1469-1522),

• wierzył w jednostkę wybitną i opierał swe wnioski na obserwacji życia i ustaleniu prawidłowości społecznych procesów

• odsłaniał tajniki rządzenia

• pokazywał faktyczne motywy działa władców i faktyczne cele tych działań

• rezygnował z wierności religijnym autorytetom i dziedzictwu religijnej tradycji

• człowiek jest kowalem własnego losu

• Świat, historia, człowiek.

• podstawą wnioskowania jest doświadczenie, rezultat obserwowania rzeczywistości

• wszechświat jest odwieczną harmonią z podobnie ziemia

• dobro i zło się równoważą

• dawniej najwyższe walory ludzi skupiały się w „wielkich” narodach, dziś są one rozdzielne między wspólnoty

• w cyklicznym rozwoju państwa upadają na dno rządy i znów wznoszą się ku szczytom sławy

• więc nie należy wątpić w odrodzenie potęgi narodowej

• władca kierując poczynaniami ludzi musi znać prawa życia społecznego znać naturę i mechanizm działania człowieka

• zachowania człowieka zawsze poddane są dwóm zasadom: fortunie /los/ i virtu /to przedsiębiorczość człowieka, jego zdolność rozumowania i przewidywania/

• nawet najwięksi geniusze nie odniosą sukcesu w polityce jeżeli będą rządzić wbrew naturze swych poddanych

• podstawową cechą historii jest cykliczny rozwój

• pasjonowały go procesy powstawania nowych państw

• Dyktatura księcia. Technika rządzenia.

• wśród powszechnego zepsucia potrzebna jest twarda władza absolutna monarchy

• dyktatura jest nieodzowna głównie dlatego, że nowy ustrój musi na wstępie z całą bezwzględnością rozprawić się ze swoimi wrogami

• polityka nie ma nic wspólnego z moralnością /nie jest ani moralna ani niemoralna/

• w polityce liczy się skuteczność

• sukces w polityce usprawiedliwia złe czyny

• Machiavelli nie był jednak „amoralne”, zbrodnię nazywał zbrodnią, gwałt gwałtem itp., sądził iż w określonych sytuacjach czyny taki- nie przestają być moralnie ujemnymi- dają lepsze rezultaty niż działania zgodne z kanonami moralności

• władca musi być jak lis i lew

• hojność prowadzi do wzrostu podatków i staje się zarzewiem buntu, zaś łagodność traktowana jest potocznie jako znak słabości

• byłoby pożądane aby poddani kochali swego władcę, ale jeszcze ważniejsze jest by się go bali

• okrucieństwo księcia we właściwych rozmiarach i odpowiednim czasie jest cnotą

• akty terroru, podobnie jak wszelki decyzje niepopularne, powinny być skomasowane, akty łaski zaś starannie rozkładane w czasie

• władca powinien zachowywać pozory łaskawości, prawości, pobożności łamiąc je w razie potrzeby

• postępki szczególne szpetne powinny być na rachunek pomocników

• siłę terroru można i należy łączyć umiejętnie z podstępem i zdradą

• niedotrzymanie słowa staje się cnotą, gdy znikną przyczyny, dla których przyrzeczenie zostało złożone

• nie wierzył w Boga, jednak doceniał funkcję społeczną religii

• religia jest tylko wtedy pożyteczna, kiedy kształtuje cnoty obywatelskie, gdy uczy służby dla państwa i jego władzy

• religia musi się wyzbyć ambicji politycznych

• Władca wg Machiacellego

• nie popełnia błędów

• nie uprawia totalnego terroru

• jest bezwzględny, tępiąc tylko tych, którzy spiskują przeciwko władzy

• nie chce wzbudzać nienawiści u poddanych, nie nastaje na ich własność

• chce łagodzić różnice majątkowe między bogatymi a biednymi

• prowadzi aktywną politykę wiązania ze sobą jak najszerszych kręgów obywateli

• Pochwała republiki

• lepiej od monarchii, republika gwarantuje trwałość ustroju i lepiej chroni powszechną wolność

• republika powinna łączyć elementy rządów monarchistycznych, arystokratycznych i demokratycznych

• Machiavelli gardził plebsem

• Krytyka wojsk najemnych, armia ma się składać z własnych obywateli

LEGIŚI FRANCUSCY - BODIN

W XVI wieku doktryna absolutyzmu królewskiego cieszy się poparciem społecznym dzięki nauce prawa legistów, wywodzących się ze szlachty urzędniczej zależnej od dworu królewskiego. Prawa monarchy są „boże i absolutne”, ustawy królewskie mają przewagę nad prawami zwyczajowymi. Król gwarantem pokoju i bezpieczeństwa, ale jest podległy prawom bożym i naturalnym, nie może być tyranem.

Jean Bodin (1530-1596), francuski prawnik, twórca metody historycznej w prawoznawstwie. Podstawą badań i źródłem dowodzenia jest doświadczenie a nie Biblia. Państwem nazywa się tylko taki rząd, który jest sprawiedliwy - respektuje prawo boże i naturalne. Państwo wznosi się nad rodzinami, które są naturalnymi komórkami życia w państwie. Na jego czele stoi suwerenna władza. Suwerenność musi być niepodzielna, mieszane formy rządów nie wchodzą w grę, najlepszą formą jest monarchia. Prawo tworzy wyłącznie władza państwowa. Jednak nie w sposób dowolny - prawo to sprawiedliwy rozkaz suwerena. Ale mimo to poddani nie mogą wystąpić przeciw władzy, nawet gdy monarcha złamie prawa boże lub naturalne. Król musi zapewniać nietykalność własności, popierać działania sprzyjające pewności obrotu i wzrostowi bogactwa. Przywileje stanowe są w ręku monarchy, który zawsze może je cofnąć - wszystkie stany są mu więc winne posłuszeństwo. Ustala także zakres zadań kościoła w państwie, nie powinien uznawać zwierzchności papieskiej.

RENESANSOWA UTOPIA - MORE

Thomas More - głosił, postulat utopijnej doktryny angielskiej - koncepcje humanistyczne. Główne dzieło Złota książka o najlepszym ustroju państwa i o nowej wyspie Utopii. Zerwał z królem, kiedy ten wypowiedział posłuszeństwo papiestwu i stworzył anglikanizm. Skazany na karę śmierci, do końca konsekwentnie bronił religii i pozycji kościoła. Krytyczna ocena rządzenia w Anglii /za przykład podaje Francję i Hiszpanię/. Źródłem zła jest własność prywatna. Państwo to sprzysiężenie bogaczy, którzy dążą tylko do osiągnięcia własnej korzyści. Koncepcje ustroju idealnego - bez własności prywatnej. Państwo idealne umieścił na wyspie Utopia. Ludzie pomagają sobie wzajemnie w życiu i pracy. Dla istnienia własności postawione ultimatum w postaci własności osobistej. Nie ma pieniędzy, a towary wymieniane są w „bankach wymiany”. Państwo ma charakter rolniczo rzemieślniczy, podstawową komórką życia społecznego jest liczna rodzina, której fundamentem jest mąż i ojciec. Każdy ma pracować 6 godzin dziennie, pod kontrolą kolektywu, potem odpoczynek. Książe pochodzi z wyboru. Państwo takie funkcjonuje w sposób wieczny. Doktryna zainspirowała twór zwany Republiką Gnaranów (chrześcijańsko - komunistyczną powstałą z inicjatywy jezuitów w Ameryce Pd.), państwo bez własności prywatnej, za to bardzo podporządkowane religii i jej moralności. Wprowadzono tam znaczną autonomię.

REFORMACJA

Protest przeciw materialnej i politycznej potędze kościoła. Mieszczaństwo oburza się przeciwko pasożytnictwu, przywilejom duchowieństwa i papieskim legatom. Władcy narodowi próbują uniezależnić się od Rzymu (głównie w Niemczech).

Martin Luter (1483-1546), zakonnik i doktor teologii w Wittemberdze. W 1517 roku wystąpił przeciw sprzedaży odpustów. Spalił potępiającą go bullę Papieską. Był nadzieją mieszczaństwa na poprawę jego wpływów politycznych i pozycji gospodarczej, szlachta widziała w nim obrońcę interesów narodowych dla książąt był sojusznikiem w walce o umocnienie własnego zwierzchnictwa terytorialnego. Luter uważał, iż człowiek jest niewolnikiem grzechu pierworodnego, do Boga może zbliżyć się tylko poprzez wiarę i tekst pisma świętego, nie potrzebuje pośredników takich jak Papież czy ksiądz. Tylko własną wykładnię Biblii Luter uważał za właściwą. Kościół to niewidzialny związek wszystkich wierzących, gdzie wszyscy są wolni i równi. Uznał też pełną suwerenność władzy państwowej, która powinna kontrolować postępki ludzi i karać złoczyńców. Poddanych obowiązuje bezwzględne posłuszeństwo. Gdy trzeba użyć przymusu państwo staje się zwierzchnikiem niewidzialnego kościoła. Sprawy religii powinny być kierowane przez organy państwowe. Idea wzmocniła pozycję książąt niemieckich.

Jean Calvin (1509-1564), teolog i prawnik. Podobnie jak Luter uważał, iż człowiek jest z natury zły, dlatego potrzebuje bożego kierownictwa. Bóg jest suwerenem - kieruje rządzącymi przy podejmowaniu decyzji państwowych. Państwo jest zatem narzędziem w ręku Boga. Prosty lud jest chciwy i nierozważny. Nie wolno sprzeciwiać się decyzjom władzy, bo stawia się opór Bogu. Jednak dla Calvina idealna forma rządów była: republika arystokratyczna, a nie monarchia. Odrzucił Luterańską ideę kierowania sprawami religii przez organa państwowe. Podporządkował władzę świecką kościołowi. Odtąd państwo wraz z kościołem ma badać czy obywatele żyją zgodnie z zasadami wiary i chodzą na nabożeństwa. Wykorzenia wywołują kary kościelne i jednocześnie surowe sankcje prawne. Kalwinizm opowiadał się za zyskiem z kapitału, pewnością obrotu pieniężnego i zasadą jednolitości norm prawa państwowego.

Thomas Müzer (1490-1525), niemiecki kaznodzieja początkowo związany z Lutrem. Później jego zagorzały przeciwnik. Tylko dzięki rozumowi człowiek może uzyskać zbawienie. Biblia nie jest jedynym i nieomylnym objawieniem. Munzer dążył do natychmiastowego urzeczywistnienia swej utopijnej wizji sprawiedliwego królestwa bożego na ziemi, gdzie władza należeć miała do prostego ludu, a własność i praca miały być wspólne (niema własności prywatnej. Zamiar taki chciał realizować siłą - w 1525 stanoł na czele wojny chłopskiej w Niemczech.

MONARCHOMACHOWIE

Doktryna anty królewska XVI wieku we Francji. Przeniknęła do innych krajów Europy. Wyłoniła się na gruncie prześladowań, wojen religijnych i negatywnego wpływu absolutyzmu królewskiego na rozwój gospodarki towarowej. Król tyran musi być obalony i zabity, istnieje potrzeba likwidacji przejawów despotyzmu. Wprowadzenie zasady suwerenności ludu - lud określa stanowisko władcy w drodze umowy, powołując do życia państwo. Gdy monarcha nie przestrzega warunków umowy z ludem ma być pozbawiony władzy i życia. Król stoi niżej od ludu, jest pod jego kontrolą, ale stoi wyżej od jednostki. Osoba prywatna nie może więc stawiać oporu władzy, taką możliwość ma arystokrata lub dygnitarz jako reprezentant ludu.

• Kontrreformacja

• początek kontrreformacji to zatwierdzenie przez papieża Pawła III w 1540 Towarzystwa Jezusowego założonego przez Ignacego Loyolę

• 1542- powstał centralny trybunał inkwizycyjny /rozstrzygał sprawy o herezje/

• 1543- powstał pierwszy indeks ksiąg zakazanych

• 1545-1563 - sobór w Trydencie - program kontrreformacji:

• -wykładnia pisma świętego tylko przysługuje kościołowi

• -źródłem wiary na równi z biblią są nauki teologów

• -tworzy się seminaria duchowe,

- podkreślenie zwierzchności papieża

Szkoła w Salamance.

• Francisco Saurez, profesor uniwersytetu w Salamance,

• człowiek jest naturalnie wolny nie można nad nim sprawować władzy

• lud ustanowił konkretną władzę państwową

• lud jest suwerenem, ale niekoniecznie trwałym

• dopuszczalny jest każdy ustrój byle legalny

• od każdej władzy państwowej jest wyższa władza papieska

• papież nie wykonuje władzy sam, posługuje się rządami legalnego władcy,

Dzięki takiej formie kościół mógł zachować dystans wobec sporów ustrojowych, ale jednocześnie może interweniować w sprawy wewnętrzne każdego państwa. Niepowodzenie doktryny w Niemczech i Anglii.

ABSOLUTYZM MONARCHY

Absolutyzm był ostatnią formą państwa feudalnego - dawał rękojmię poskromienia zamętu i niepewności, gwarantował ład i porządek, likwidował partykularyzm i przynosił unifikację prawa. Był syntezą ostrych konfliktów społecznych między szlachtą, a arystokracją, oraz między szlachtą a duchowieństwem. Absoluty władca był rozjemcą, uosobieniem jedności narodu.

Absolutyzm francuski - twórcami jego byli ci, którzy arbitralne, autorytarne rządy urzeczywistniali w praktyce - Richelieu, Bossuci, Ludwik XIV. Opowiadali się za pełnią władzy monarszej, niczym nie ograniczonej, zaciekli wrogowie zgromadzeń - tępili wszelkie idee i instytucje. Bosko charakter nadano zasadzie następstwa tronu, król jest symbolem rozumu. Rozum jest mu bardziej dostępny niż poddanym, król jest identyczny z państwem (państwo to ja - Ludwik XIV). Prawo, które stworzył monarcha, nie może go wiązać, rządzi wedle własnego rozumu, słucha tylko własnego sumienia i tylko przed obliczem Boga odpowiada za swe postępowanie. Jednostka pozbawiona jest praw, gdy w grę wchodzi kolizja z władzą i wolą monarchy. Pomyślność poddanych jest wyłącznie rezultatem pomyślności władzy.

SZKOŁ PRAWA NATURY

Cechą jej był racjonalizm kształtował się pod presją postępu nauki. Oczyściła naukę prawa z nawarstwień religijnych, mitologii i zasad objawionych. Człowiek zdolny jest ogarnąć swym rozumem tajemnicę natury, której sam stanowi cząstkę i wykorzystuje dla swoich celów. Z zasady prawa natury dadzą się poznać, skatalogować i wyprowadzić poza nawias.

Hugo Gretius (1583-1645), holenderski prawnik, twórca nowożytnej szkoły prawa natury. Był pierwszym prawnikiem, który dokonał klasyfikacji praw podmiotowych. Prawo natury jest w pełni zracjonalizowane i związane z niezmienną naturą człowieka. Nakazy i zakazy prawa natury wynikają stąd, że pewne działania są dobre lub złe same przez się, a nie dlatego że tak ogłosił Bóg w swym objawieniu. Do ich poznania można dojść tylko przez badanie społecznej natury człowieka. Cechą niezmiennej natury człowieka jest popęd naturalny społeczny do łączenia się z innymi ludźmi, celem rozumnego i zgodnego współżycia.

Cztery zasady prawa natury Grocjusza

1. obowiązek nienaruszania cudzej własności,

2. obowiązek wynagradzania szkód,

3. obowiązek dotrzymywania umów,

4. obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa,

Wojna to środek ostateczny - można ją prowadzić tylko w obronie zagrożonych praw natury. Nie ma ustrojów idealnych, ich wybór należy do ludu. Absolutyzm monarchy jest legalny, jeśli lud przekazał pełnię władzy jednostce. Przeciw władzy można wystąpić, jeśli łamie ona warunki umowy zawartej z ludem. Idea wyrażała interesy XVII - wiecznego mieszczaństwa (ochrona jego stanu posiadania i zniesienia nierówności politycznej).

UTYLITARYZM I DEMOKRAJA POLITYCZNA

Benedykt Spinoza (1632-1677), filozof holenderski, podjął próbę zlaicyzowania i zracjonalizowania doktryny politycznej. Pismo Święte nie jest źródłem wiedzy, nie ma wartości naukowej. Religia to tylko wykład zasad moralnych. Podstawowym prawem natury jest: wolność przekonań. Podobnie jak u Hobbesa uważał, iż ludzie dla własnego pożytku zrzeszają się w społeczeństwo. Zawierają umowę społeczną i tworzą państwo, które przy pomocy siły zapewnia bezpieczeństwo i wolność jednostkom. Ludzie zrzekli się na rzecz społeczeństwa wszystkich praw z wyjątkiem prawa do swobodnego myślenia. Wolnym jest ten, kto żyje w zgodzie z nakazami rozumu. Najlepszym ustrojem jest demokracja. Władza najwyższa powinna należeć do rady starszych - ona kieruje obywatelami w sposób absolutny. Przewidywał też ludową milicję, niezawisłe sądy i kontrolowany kościół.

REWOLUCJA ANGIELSKA

Rojaliści - kierunek antyrewolucyjny, dążący do utrzymania status quo, powoływali się na prawo rzymskie i na religijną zasadę niedopuszczalności oporu przeciwko władcy, teoria patriarchalnego charakteru monarchii, propagowana głównie przez dwór królewski.

Purytanie - ruch wrogi wobec kościołów katolickiego i anglikańskiego, występował przeciwko luksusowi, rozrzutności, lenistwu. Wysoko cenił pracowitość i przedsiębiorczość. Krytykowali szlachtę i dwór. Dzielili się na:

• Prezbiterianie reprezentowali prawicę (wielka burżuazja miejska i wiejska). Kierunek kompromisowy względem króla i rojalistów. Są za monarchią i ograniczonym parlamentem. Lud może wypowiedzieć posłuszeństwo królowi, gdy ten go prześladuje.

• Independenci wyrażali aspiracje średniej burżuazji, nowszej szlachty i drobnych posiadaczy. Dokonali ideowego dzieła rozgromienia absolutyzmu, monarchia jest najgorszą formą rządów, nie przyjęli zasady suwerenności ludu, powoływali się na umowę społeczną, która nakłada na lud obowiązki. Suwerenny parlament musiał być kompletowany wg cenzusu majątkowego.

John Milton - pisarz i działacz polityczny, reprezentant obozu independentów (również ich krytyk). Zwalczał reakcje, odrzucał tezę jakoby władza suwerenna należał do parlamentu - to lud jest suwerenem. Bronił republiki jako rządu równości i sprawiedliwości, zaakceptował swobodę słowa i druku.

HOBBES

Thomas Hobbes (1588-1679), angielski filozof I teoretyk polityki. Zakładał że człowiek to istota rządzona przez namiętności - jest z natury egoistą, nie chce się pogodzić z równością (każdy chce mieć więcej niż inni), jest niewolnikiem własnych namiętności, ale przejawem rozumu tkwiącego w człowieku jest jego instynkt samozachowawczy. Nakazuje on dążyć człowiekowi do pokoju. Prawo natury nie mogło się rozwijać się tak długo dopóki nie było władzy, która wymuszałaby respektowanie prawa za pomocą sankcji. Dopóki nie było władzy istniała nieustanna groźba konfliktu zbrojnego. Powstanie państwa - ludzie odnieśli zwycięstwo nad swymi namiętnościami przez czynny akt woli, czyli przez zawarcie umowy społecznej, była to umowa każdego z każdym. Prawo jest owocem woli człowieka. Ludzie umawiali się do przestrzegania prawa rządzenia nad sobą pewnej jednostce lub ciału zbiorowemu pod warunkiem, że wszyscy postąpią tak samo. Suweren nie jest stroną umowy, otrzymał pełnię władzy jakby w darze od ludzi. Poddani nie mogą złamać warunków umowy, zrzekli się bowiem normalnej wolności w całości i nieodwołalnie, nie mogą skarżyć suwerena o niesprawiedliwość, bo źródłem jego władzy jest zgodna wola jednostek i każdy ma swój udział, w działaniu suwerena. Od poddanych suweren nie jest zależny. Władca decyduje o polityce, zapewnia ład i bezpieczeństwo w państwie, reprezentuje swoich poddanych, rozciąga swą władzę na kościół (koncepcja kościoła państwowego). Tylko absolutny władca może , statecznie rządzić, mądry władca nigdy nie będzie tyranem. Posłuszeństwo można wypowiedzieć władcy, gdy przestaje być zdolny, do zapewnienia bezpieczeństwa poddanym.

NARODZINY LIBERALIZMU POLITYCZNEGO

Sławna rewolucja

-Po śmierci Cromwella stała się możliwa restauracja monarchii.

• Karol II zobowiązał się do szanowania zwierzchności parlamentu i uroczyście wyrzekł się absolutyzmu, jednak nie przestrzegał tego.

• Doszło do II rewolucji. Jakub II poniósł klęskę - sławna rewolucja położyła kres absolutyzmowi, Bill of Rigihts z 1688 roku, dał początek monarchii konstytucyjnej.

LOCKE

Johne Locke (1632-1704), angielski filozof i teoretyk polityki. Cechą jego metody badawczej był empiryzm, głoszący że wiedza o świecie oparta jest na doświadczeniu. Efektem były racjonalizm i utylitaryzm. Analizował przed państwowy stan naturalny. Była to pomyślna epoka w której ludzie, żyli w równości i równości. Pierwotny człowiek był istotą rozumną, i chętnie podporządkowywał się prawu natury. Panował tam odwieczny system moralny, który chronił jednostkę przed złem. Jednostka ludzka w ujęciu Locke'a jest z natury dobra. Natomiast warunkiem wolności jest własność (tezę tę przejęli konserwatyści). Prawo do własności Locke uzasadnia pracą, własność jest pochodną pracy, dzięki niej człowiek przywłaszcza sobie produkty przez siebie wytworzone.

Teoria umowy społecznej:

Państwo jest dziełem rozumnego zachowania się człowieka, u podstaw państwa leży indywidualizm działań obywateli. Ludzie doszli do wniosku, że jeśli się nie połączą w państwo to grozi im samounicestwienie. Państwo powstaje jako kontrakt - umowa społeczna ludzi, dokonuj podziału ról. U Locke'a umowa społeczna składa się z dwóch aktów:

1. najpierw umawiają się ze sobą jednostki powołujące społeczeństwo,

2. społeczeństwo z władzą tworzy rząd.

Państwo nie powinno wkracza do sfery produkcji, życia społecznego i religijnego. Miało zajmować się jedynie zabezpieczeniem własności indywidualnej i życia osobistego, nie może tworzyć norm, które naruszały by prawa jednostki. Własność to podstawowe prawo naturalne, prawo święte. Ustanowienie władzy państwowej nie mogło prowadzić do rezygnacji jednostki z jej naturalnych niezbywalnych praw. Locke jest twórcą idei podziału władzy - nie można łączy w jednym organie władzy ustawodawczej z wykonawczą. Mieszczański utylitaryzm doprowadził Locke'a do sformułowania podstawowej idei liberalizmu: zasady indywidualizmu (tezy o prymacie praw jednostki).

OŚWIECENIE

Awans ideologii w życiu społecznym, rozszerzono wychowanie szkolne, zmieniono programy nauczania, mecenat kulturalny - działalność artystów i twórców, wychowanie obywatelskie drogą prowadzącą do prawdy, narodowa edukacja gwarantuje pomyślność jednostce. Pisarze XVIII wieku odrzucali wszystko, co stare. Model człowieka oświeconego to synonim prawdy, rozumu, szczęścia, natury, cnoty. Racjonalizm XVIII wieku łączył się materializmem, empiryzmem i sensualizmem, kult utylitaryzmu. XVIII wiek był w pewnym stopniu laicki. Umacnianie się form kapitalistycznych. Nie do utrzymania były tradycyjne więzi poddaństwa chłopskiego i absolutyzm królewski.

DEMOKRACJA SZLACHECKA

• Rzeczpospolita jest państwem doskonałym,

• Rozkwit ideologii złotej wolności przypadł na II połowę XVII wieku i czasy saskie,

• Wolność identyfikowano z ogółem przywilejów szlachty,

• Pożywki ideowej dostarczał sarmatyzm,

• Doskonałość państwa ujawniano jako rezultat zwycięstwa szlachty nad innymi stanami,

• Dominacja złotej doktryny wiąże się z upadkiem kultury szlacheckiej (głownie politycznej),

• Zasada wolnej elekcji,

• Głos weta (liberum veta), w II połowie XVII wieku - podejmowanie uchwał sejmowych na zasadzie jednomyślności / szlachta uznała to za zasadę wznoszącą się ponad innymi zasadami.

ABSOLUTYZM OŚWIECONY

Cele: powściąganie nastrojów rewolucyjnych i utrzymanie państwa feudalnego. Powstrzymanie awansu społecznego mieszczaństwa, uniknięcie rewolucji poprzez wprowadzanie stopniowych reform. Absolutyzm oświecony przejął wiele wątków filozofii oświecenia, nawiązał do doktryny prawa natury, wykorzystał elementy utylitaryzmu, posłużył się argumentacją racjonalistyczną. Władca oświecony nie chełpi się boskością swej władzy, król to organizator szczęścia swych poddanych i arbitralnie decyduje o tym, które działania przynoszą korzyści. Chętnie manifestuje swoją nowoczesność i afiszuje się znajomością nauki, czyta klasyków, jest przyjacielem protektorów i filozofów. Obrzydzeniem władcę napawa nietolerancja i brak humanitaryzmu. Jest ojcem całego narodu - popiera handel, i rozwój gospodarczy, strzeże własności poddanych. Jest tolerancyjny. Dziełem absolutyzmu oświeconego były wielkie kodyfikacje XVIII wieku.

HUMANITARYZM PRAWNICZY

Racjonalizm i empiryzm XVIII stulecia, sprzyjały uczłowieczeniu prawoznawstwa. Miarą wartości prawa stała się jego użyteczność. Idee humanitarne objęły nauki prawa. Oświecenie domagało się by przepisy prawa były jasne, przejrzyste i jednolite, prawo wspólne dla wszystkich. Ustawa ma określać jakie czyny podlegają represji karnej i jaki powinien być rodzaj kary nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege. Przyjęcie zasady domniemania niewinności. Wychowawczy cel kary - powinna być ona szybka i nieuchronna. Opowiadano się za zniesieniem kar cielesnych, oraz kar mutylacyjnych, a proponowano wprowadzenie robót przymusowych i kar pozbawienia wolności.

FIZIOKRATYZM

Pojawił się we Francji w XVIII wieku, jako reakcja na niezadowalające rezultaty gospodarczej działalności państwa. Doktryna utylitarystyczna i liberalna. Była to ostatnia próba wprowadzenia w absolutystycznej Francji reform gospodarczych, w interesie warstw posiadających - próba jednak nie udana. Największą nadzieje widzieli fizjokraci w rolnictwie dysponującym kapitałem. Własność to rezultat pracy. Kapitaliści to nie wyzyskiwacze, lecz ludzie pracowici i zaradni, którzy dają innym pracę. Nie posiadający to jednostki leniwe i nie moralne. Własny interes jest głównym bodźcem działalności gospodarczej. Państwo stoi na straży wolności i własności prywatnej. Powstało w wyniku umowy społecznej, ale jednostki ustanawiając władzę nie zrzekły się żadnych ze swych przyrodzonych praw - przeciwnie uzyskały prawa dodatkowe. Jednak umowa stwarza nowe obowiązki wobec państwa. Postulat ograniczenia funkcji państwa i ograniczenia jego działalności w sferze gospodarczej. Koncepcja państwa nocnego stróża - zapewnienie bezpieczeństwa i swobody obywatelom. Państwo wykonuje tylko te zadania, które przekraczają możliwości jednostek. Władza pozostaje w ręku dziedzicznego absolutnego monarchy.

MONTESQUIEU LIBERALIZM ARYSTOKRATYCZNY

Charles Luis Montesquieu (1689-1755), autor słynnego dzieła: O duchu praw. U źródeł jego doktryny tkwi relatywizm - życie społeczne powinien przenikać duch praw. Jest on różny u różny narodów (zależy od położenia geograficznego itp. ). Zasady prawa natury muszą być zróżnicowane, i uwzględniać warunki życia ludzi. Historycyzm i racjonalizm - podstawowe zasady doktryny Monteskiusza. Istotą państwa powinna być polityczność obywateli. Wolność, to możliwość czynienia wszystkiego tego, na co ustawy pozwalają. Widział potrzebę ustanowienia środków przeciwwagi w ustroju, by dysponujący władzą nie mógł jej nadużywać.

Trzy rodzaje ustrojów: republiki, monarchistyczny i despotyczny. Demokracja to struktura nierealna, zadaniami jej są cnota i skromność. Republika arystokratyczna - jej zasadą jest umiarkowanie. Despocja - naturą jej są arbitralne rządy jednostki, prawem jest wola suwerena, a zasadą działania jest strach. Monarchia - najlepszy ustrój, w sposób naturalny i racjonalny jedna władza powściąga drugą. Podział władz. Monteskiusz zdaje sobie sprawę iż niekontrolowana władza absolutna doprowadzi do rozkładu społecznego. Próbuje temu zapobiec przez zreformowanie władzy absolutnej. W państwie powinny istnieć trzy pola aktywności, którym odpowiadają trzy władze - te powinny być jednak rozdzielone. Władza prawodawcza - powinna być powierzona parlamentowi, jako przedstawicielami społeczeństwa. Władza wykonawcza - miała należeć do monarchy, który wykonuje prawa przy pomocy mianowanych przez siebie ministrów. Władzę sądową - miały sprawować wybierane na krótkie kadencje trybunały. Stosunki między nimi miały polegać na wzajemnym uzupełnianiu się, kontrolowaniu i hamowaniu.

Liberalizm arystokratyczny Monteskiusz sformułował jego klasyczne zasady: honor, zachowanie przywilejów szlacheckich, wolność polityczna, praworządność, ochrona własności prywatnej, nierówność wobec prawa, relatywizm konsekwencji ustrojowych i społecznych.

VOLTAIRE - LIBERALIZM POLITYCZNY

Voltaire (1694-1778), filozof oświeceniowy. Celem nie powinno być obalenie absolutyzmu, lecz teoria państwa w duchu angielskim z ograniczoną władzą królewską. Oświecony władca przyjaciel filozofii i protektor filozofów, sam miał być promotorem odrzucenia absolutyzmu. Zasadą organizacji państwa miał być utylitaryzm mieszczański. Wolność jest sprzężona z własnością - nie z równością. Równość jest możliwa tylko w sferze praw naturalnych, nie politycznych. Domagał się jedności prawa, krytykował ucisk chłopa, interwencjonizm państwowy, pasożytnictwo kleru i szlachty.

DIDEROT

Denis Diderot (1713-1784), redaktor Wielkiej encyklopedii. Potępiał absolutną monarchię. Reprezentantem suwerennego ludu powinien być parlament. Musi on kontrolować rząd i monarchę. Bogacenie się jednostek to droga ku dobrobytowi. Potępienie kapitalistycznego wyzysku. Skuteczną bronią przeciwko wyzyskowi jest zbrojne powstanie ludu. Domagał się: wolności handlu, poszanowania prawa własności. Odrzucał antyegalitaryzm.

SMITH

Adam Smith (1723-1790), angielski ekonomista i teoretyk prawa. Podzielał optymistyczny pogląd na naturę jednostki, jednak ostrzega by nie przecenić jej roli w społeczeństwie zorganizowanym w państwo. Wiele przedsięwzięć przerasta możliwości jednostki, wskazuje na zobowiązania państwa do działalności wobec społeczeństwa. Społeczeństwo jest zespołem luźno ze sobą związanych jednostek, w związku z tym analiza społeczeństwa i społecznych stosunków, powinna opierać się na badaniu jednostki ludzkiej, jej natur i interesów. Ustrój społeczny rodzi się spontanicznie, pod wpływem żywiołowo układających się stosunków między ludźmi. Gospodarką rządzą określone prawa ekonomiczne, wszelka wartość jest rezultatem produkcyjnej pracy ludzkiej. Najlepszą ochronę praw jednostki stanowi wolna konkurencja. Państwo stoi ponad społeczeństwem, ale jego główne zadanie polega na ochronie reguł rządzących gospodarką. Nie może interweniować w życie gospodarcze i przejawy życia społecznego. Może interweniować tylko w dwóch przypadkach:

• gdy jednostki zwrócą się same o pomoc,

• w sytuacji zakłócenia porządku publicznego,

ROUSSEAU

Jean Jacques Roussau (1712-1778), reprezentant radykalnej doktryny mieszczańskiej demokracji, autor Umowy społecznej. Badał naturę człowieka nie spaczonego przez cywilizację, odrzucając wszelkie fakty i wszelkie pojęcia ustalone w języku nauki. W stanie natury nie było pychy, która popychała do konfliktów. Stan natury, był stanem pokoju i harmonii. Człowiek zaczął skupiać się w gromady ze względu na zagrożenia którym sam nie mógł podołać. Łączył się z innymi by podołać różnym nieszczęściom. Człowiek stał się amatorem wygody, własność utorowała drogę konfliktom. Umowa zapoczątkowała rządy despotyczne oraz wydatnie pogłębiła nierówność w społeczeństwie. Istotą umowy winna być wolność wszystkich ludzi, umowa ma dotyczyć wszystkich i wszystkich jednakowo wiązać. Człowiek oddaje wszystkie przywileje, ale otrzymuje je z powrotem w postaci chronionej przez prawo. Umowa nie może przynosić korzyści tylko jednej ze stron. Suwerenność ludu jest niepodzielna - jest treścią umowy społecznej. Wola powszechna to kierunek działania suwerennego ludu. Niekoniecznie musi ją wyrażać jednomyślność. Konieczność kontrolowania rządu przez suwerena, którym jest lud.

Rząd może mieć różne formy:

• demokratyczny - wszyscy powinni nie tylko tworzyć prawo, ale i je wykonywać, zakłada równość ekonomiczną wszystkich obywateli,

• monarchiczny - nie do pogodzenia z zasadą zwierzchnictwa narodu, krytykował brak ciągłości rządu i zasadę dziedziczności tronu,

• arystokratyczny - rządzą najlepsi, pochodzący z wyboru suwerennego ludu,

Każda władza jest tylko urzędnikiem ludu. Suweren zawsze może ją zmienić. Ustawodawca powinien dbać o zlikwidowanie nadmiaru bogactw i chronić obywateli przed zubożeniem. Musi ingerować w sferę wielkiej własności.

OŚWIECENIE W POLSCE - REFORMY CZASÓW SASKICH

Stanisław Karwicki - odrzucał powszechne przekonanie, że państwo polskie jest torem doskonałym, główną przyczynę zła widział we wzajemnym paraliżowaniu się trzech stanów politycznych państwa: króla, szlachty i magnaterii. Władzę korony należy ograniczyć. Reforma Sejmu miała polegać na zapewnieniu mu maksimum sprawności działania. Żądał ograniczenia liberum veto, ułożenia nowego regulaminu obrad, koncepcja Sejmu gotowego obradować tak długo, jak długo wymaga tego sytuacja.

Stanisław Szczuka - żądał odebrania magnatom dzierżaw królewskich i przeznaczenia dochodów z nich na potrzeb państwa. Opodatkowania dóbr dziedzicznych szlachty, decentralizacji skarbu.

Stanisław Leszczyński - żądał ograniczenia liberum veto, reform społecznych i gospodarczych, reformy stosunków agrarnych, nalegał na zrezygnowanie z pańszczyzny i proponował czynsz jako formę renty, korzystną dla obu stron. Głową państwa pozostałby monarcha (rola ograniczona do kierowania administracją). Odrzucał zasadę dożywotności i jednoosobowości urzędów centralnych. Władza najwyższa to SEJM.

Stanisław Konarski - odrzucał zasadę liberum veto, uwalniał Izbę Poselską od szlachty - nie posesjonatów, pełna gotowość Sejmu, decydująca rola prawodawcza miała należeć do Izby Poselskiej.

OKRES STANISŁAWOWSKI

Fizjokraci polscy domagali się zniesienia osobistej zależności, chłopa od pana, podkreślali znaczenie przymusu ekonomicznego jako dźwigni gospodarczej. Humanitaryzm w prawie karnym (zniesienie kary śmierci, odstąpienie od tortur). Program obozu reform ukształtował się w dobie obrad Sejmu Wielkiego - koncentracja władzy państwowej, likwidacja politycznych partykularyzmów, przyznanie praw politycznych mieszczanom, zniesienie poddaństwa chłopów.

Hugo Kołłątaj (1750- 1812), najwybitniejszy teoretyk obozu reform. Modelem państwa jest dziedziczna monarchia konstytucyjna. Naczelnym organem państwowym ma być Sejm. Pełnię praw politycznych przyznawał posesjonatom szlacheckim i mieszczańskim. Chłop ma być wolny. Praca to jedyne kryterium dorobienia się majątku. Prawa przyrodzone jednostki są wcześniejsze od państwa - państwo musi ich strzec.

REWOLUCJA AMERYKAŃSKA

Federaliści - Washigton -Prawica opowiadali się za silną władzą centralną, zależnym od prezydenta parlamentem, ograniczenia udziału niższych warstw społecznych w życiu politycznym, bronili cenzusu majątkowego.

Demokraci - Jefferson - Lewica: autonomia stanów, szerokie kompetencje dla parlamentu, rozdział kościoła od państwa, ograniczona władza prezydenta, gwarancje praw obywatelskich. Obydwie koncepcje ze sobą walczyły, zwyciężyła koncepcja pośrednia, która przyjęła zasadę suwerenności ludu i zasadę podziału władzy. Ustrój amerykański odrzucił powszechne prawo wyborcze.

REWOLUCJA FRANUSKA

Deklaracja praw człowieka i obywatela z 16.08.1789 r. Uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe. Źródłem władzy zwierzchniej jest zawsze naród. Zawiera treści burżuazyjne, nienaruszalności własności prywatnej. Zasada równości wobec prawa pojmowana formalnie. Prawa polityczne uzyskały osoby o wyższym statusie majątkowym. Wprowadzono podział naobywateli czynnych i biernych.

Jakobini poddali krytyce konstytucję z 1791 roku. Nowa Konstytucja oparta miała być na równości wobec prawa, bezpieczeństwa własności, prawie do oporu. Państwo pełni rolę opiekuńczą. Odrzucili tezę o świętości i nienaruszalności własności prywatnej. Odrzucili podziały społeczne, ze względu na status majątkowy. Jakobini dzielili się na: herbertystów /lewica/ - żądali radykalnych środków przeciwko spekulantom, dantoniści /prawica/ - żądali złagodzenia terroru w stosunku do przeciwników politycznych, głosowali za jak najszybszym rozpoczęciem rokowań pokojowych. Za niezbędny atrybut uważali Zgromadzenie Ludowe.

ROBESPIERE - wolność dla rewolucjonistów, musi oznaczać niewolę dla jej przeciwników. Terror to najszybciej zastosowana sprawiedliwość.

Bonapartyzm - Napoleon ogłaszał się wykonawcą testamentu rewolucji, władzę swą wywodził z woli narodu, ogłaszał się jako rzecznik interesów bogatego chłopstwa. Jednostka powołana przez lud do sprawowania pełni władzy, uosabia ten ład i jego rolę. Odrzucenie idei parlamentaryzmu - przed parlamentem stoi rząd. Parlament jest zbędny - zniekształca wolę ludu. Połączenie apologii jednowładztwa z doktryną rewolucji.

KAPITALIZM

Czynnikiem wpływającym na powstanie kapitalistycznego rozwoju, był dynamiczny postęp gospodarczy, spowodowany rewolucją przemysłową i wynalazki techniczne. Wzrost gospodarki kapitalistycznej powiększał znaczenie burżuazji. Śladami przemian społeczno - gospodarczych w Europie, nie szła ewolucja stosunków politycznych(przeważały elementy feudalne)

TEOKRACI

Grupa myślicieli, która negatywnie zareagowała na przemiany Rewolucji Francuskiej i filozofii oświecenia, którą uważano za intelektualny fundament rewolucji. Była to próba powrotu do epoki absolutyzmu i uzasadniania władzy monarchy autorytetem Boga. Próba powrotu do suwerenności narodu, suwerenności monarchy. Argumenty religijne przenikały wszystkie wywody. Bóg jest czynnym suwerenem czuwającym nad porządkiem naturalnym i interweniującym w sytuacjach kryzysowych. Społeczeństwo z istniejącymi z nim podziałami stanowymi jest tworem opatrzności. Poglądom tym przychylne są wąskie kręgi arystokracji, konserwatywna szlachta i Kościół.

Dwie zasady: organicyzmu i hierarchicznego porządku społecznego. PRZEDSTAWICIELE:

Joseph de Maistre (1753-1829), postulował powrót do absolutyzmu Burbonów. Podkreślając że władza państwowa powinna być podporządkowana zwierzchnictwu papieża.

Luis de Bonald (1754-1840), ujmuje absolutyzm na wzór absolutnej władzy Boga. Posługuje się analogią państwa do dogmatu Trójcy Świętej. Państwo to jedność trzech czynników: władcy, ministrów i poddanych. Ich poglądy cechuje skrajny katolicyzm. Społeczeństwo ma swoje źródło w woli Boga i tworzy ograniczoną jedność grup o zróżnicowanym statusie. Krytycznie oceniona jest teoria Monteskiusza. Nie ma podziału władzy skoro przysługuje ona królowi, który reprezentuje władzę przekazaną mu od Boga. Prawo realizuje się poprzez rozkaz władcy, który spełnia wolę Boga wśród ludzi.

KONSERWATYZM

Edmund Burke (1729-1797), ojciec konserwatyzmu, brytyjski polityk i myśliciel, autor: Rozważań o rewolucji we Francji. Wydarzenie to budzi grozę w Anglii i skłania do refleksji. Brytyjczycy chcą tego uniknąć. Stwierdzał, że trzeba zdecydować się na zmiany, ale zmieniając należy się zabezpieczyć. Przywileje wyższych sfer warto zachować, ale nie za cenę bezwzględnego tłumienia reszty społeczeństwa, lecz ustępstw. Rewolucja to nienaturalne zerwanie procesu dziejowego - oznacza śmierć narodu. Naród to organiczna całość, która czerpie swe istnienie z długotrwałej tradycji. Odrzucenie koncepcji umowy społecznej jako źródła władzy. Ochrona własności prywatnej - gwarantuje ona wolność. W latach 70 - tych zaproponowano rezygnację z interwencjonizmu państwowego i powrót do gospodarki rynkowej. Związki zawodowe nie powinny zajmować się polityką. Odrzucenie idei Welfare State - poparcie budowy społeczeństwa odpowiedzialnego. Po II wojnie nurt przeżywał kryzys, odrodził się w latach 70 - tych (kryzys gospodarek państw zachodnich, inwazja komunizmu, terroryzmu, Nowa Lewica).

TYP INTEGRALNY DOKTRYNY

Idea społeczeństwa organicznego - społeczeństwo porównano do organizmu żywego. Nie można na nim eksperymentować. Szczególną rolę odgrywa rodzina - jako podstawowa komórka. Istotne w państwie są wspólnoty (np. parafialne). To, co dobre dla całości organizmu, dobre jest również dla każdej jego części.

Hierarchiczny porządek społeczny - konsekwencja zróżnicowanych ról społecznych. Teoria elit - naród w swoim rozwoju potrzebuje elity przywódczej. Pierwotnie rolę powierzono arystokracji, dziś postuluje się by funkcję elity przejęła merytokracja - intelektualiści, ludzie wiedzy.

Solidaryzm społeczny - ścisła współpraca członków społeczeństwa (wyklucza antagonizmy). Motyw pomyślnego rozwoju gospodarczego scala społeczeństwo. Pierwiastek narodowej jedności, patriotyzm - moralna siła społeczeństwa.

Docenianie pozytywnej roli religii i kościoła - sceptyczna ocena natury ludzkiej. Jednostka skażona piętnem grzechu pierworodnego.

Gradualizm jako podstawa rozwoju społecznego - rozwój społeczny to nieskończona ilość stopniowych zmian (poprzez stopniowe gradacje). Konserwatyści sprzeciwiają się zmianom nagłym i rewolucyjnym, nie nienawidzą rewolucji bo oznacza ona zerwanie ciągłości narodu, który jest organiczną całością.

Stabilizacja instytucji ustrojowych - zaufanie do instytucji sprawdzonych. Konserwatyści opowiadają się za silnym państwem. Z biegiem lat zaakceptowano demokrację, przestano traktować ją jako rządy motłochu.

ROMANTYZM POLITCZNY W NIEMCZECH

Oficjalnym stanowiskiem niemieckich władców wobec rewolucji francuskiej był legitymizm - realizowano go przy pomocy metod policyjnych. Romantyzm żerował na zacofaniu ekonomicznym i politycznym w Niemczech oraz konserwatyzmie społeczeństwa. Napoleona jako okupanta, obarczono winą za roznoszenie ideałów rewolucyjnych po europie. Rewolucja francuska, to kara boża za ateizm klas wyższych. Protest przeciwko filozofii oświecenia. Kult germańskiej przeszłości i chrześcijaństwa, kult ludu i folkloru, wielka rehabilitacja państwa, obrona narodowych tradycji, pochwała feudalizmu. Każdy naród jest samodzielny i rządzi się własnymi prawami i obyczajami. Państwo stoi ponad społeczeństwem, wchłania całe życie społeczne i narodowe. Popularność tez Edmunda Burke'a w Niemczech. PRZEDSTAWICIELE:

Adam Muller - uważał, że państwo obejmuje całokształt życia jednostek. Duch narodu istnieje we wszystkich sferach życia społecznego i zapewnia ciągłość narodu. Państwowa powinna być cała nauka i sztuka. Antysemityzm - Żydom odmawia praw cywilnych, oskarża ich o wrogość wobec chrześcijaństwa.

W. Rehberg - równość ludzi nie istnieje, wolność wyznania to utopia niebezpieczna dla państwa, podstawą państwa nie są prawa człowieka. Wolność słowa psuje naród i uniemożliwia należyte rządy.

SZKOŁA HISTORYCZNA W PRAWOZNAWSTWIE

Przejaw konserwatyzmu niemieckiego na gruncie prawa. Chęć przezwyciężenia tradycji oświeceniowych. Krytyka prawa natury. Prawo rozpatrywane w kontekście dziejów narodu (naród jest wartością samą w sobie). Pogląd, iż rewolucja zrywa ciągłość narodu i oznacza cywilną jego śmierć. Wyróżniano dwa rodzaje prawa: normy związane z życiem narodu, dla ludzi zrozumiałe stanowią tzw. element polityczny prawa. Natomiast te bardziej skomplikowane stanowią element techniczny prawa - są domeną prawników, prawnych reprezentantów narodu.

PRZEDSTAWICIELE: Gustaw von Hugo (1764-1844), sformułował pierwsze tezy szkoły historycznej. Prawo jest owocem historii, powstaje ono w długim rozwoju w sposób samoczynny, niezależnie od aktualnych potrzeb i decyzji człowieka. Później jest akceptowane, gdy ma za sobą długi okres dojrzewania. Źródłem reguł prawnych jest zwyczaj, który po czasie przeobraża się w prawo zwyczajowe.

Fridrich Karl von Savigny (1779-1861), profesor prawa rzymskiego - twierdził, iż nauczycielką życia jest historia, teraźniejszość to organiczny wytwór historii. Tylko przez znajomość historii można zachować związek z pierwotnym stanem narodu. Ostrzega, że lekceważąc historię trwoni się ducha narodu. Naród to suma jednostek i organiczna całość złożona z wielu grup (wspólnot). Wyróżnił: prawo zwyczajowe - dawniejsze i ważniejsze, które jest wytworem świadomości prawnej narodu, oraz prawo fachowe czyli prawnicze - ukształtowane przez uczonych w prawie w rezultacie nauki prawa. Zadaniem prawników nie jest konstruowanie prawa, lecz jego odkrywanie.

George Fridrich Puchta (1798-1846), dokonał systematyki prawa, wyróżnił trzy drogi powstawania prawa: zwyczaj, ustawodawcza działalność państwa i nauka prawa. Ustalił też podział praw na zwyczajowe - powstające bezpośrednio w świadomości narodu, ustawodawcze - ogłoszone w skutek woli władzy ustawodawczej (jego moc obowiązująca jest słabsza od prawa zwyczajowego) i prawnicze - prawo pochodzące od fachowców interpretujących je zgodnie z duchem narodu.

HEGEL

Georg Wilhelm Fridrich Hegel (1770-1831), przedstawiciel niemieckiego idealizmu obiektywnego, patron pruskiej monarchii absolutnej, twórca nowożytnej dialektyki. Pisarstwo inspirowane przez rozwój społ - polit. Niemiec. Siłą która wyłoniła świat był rozum, więc prawa świata materialnego muszą być logiczne. Wszystko co się dzieje stanowi skutek rozwijających się myśli. Idealizm Hegla składał się z 3 części: nauka logiki, filozofia przyrody i filozofia ducha. Tylko człowiek tworzy historię. Świat, przyroda i historia stanowią proces ciągłych zmian, ruchu i walki. Szczególne znaczenie przypisywał trzem zasadom rozwoju: zasadzie przechodzenia ilości w jakość, zasadzie sprzeczności jako źródło rozwoju i zasadzie negacji. Filozofia dziejów: Historia ludzkości to historia państw, dzieje powszechne są historią wolności. Realizowanie się wolności przebiegało w dziejach etapami: początkowo wolność miał tylko jeden człowiek - despota (inaczej było u greków i rzymian). Wszystkim ludziom uświadomioną wolność przyniosło chrześcijaństwo. Wybitnymi osobistościami są tylko, ci których osobiste cele zgadzają się z ogólnym rytmem dziejów. Każdy naród ma przed sobą misję dziejową. Naród musi walczyć o miejsce w świecie i zniesienie rozłamu jaki istnieje między nim a resztą świata. Pochwała wojny. Państwo - kult organizacji państwowej, odrzucał ideę społecznego kontraktu jako źródła władz państwowej. Zadania państwa ujęte przez pryzmat niemieckiego mieszczaństwa, poparcie dla pełnej własności prywatnej, swobody obrotu i wolności umów. Korzyści płynące z powołania korporacji zawodowych. Hegel wyróżniał trzy władze państwowe: ustawodawczą, rządową i królewską, która była najwyższą władzą. Władze nie mogą być równe i się hamować.

LIBERALIZM

Podstawowe założenia przedstawiali John Locke, Monteskiusz i Adam Smith. Wszyscy niechętni byli absolutyzmowi i feudalizmowi. Później liberalizm stał się ideologią mieszczaństwa. Znaczenie dla jego powstania miały wielkie rewolucje: francuska, angielska i amerykańska. Wyrastał z liberalizmu gospodarczego.

TYP INTEGRALNY DOKTRYNY

Wiara w postęp - nurt optymistyczny, jednostka jest z natury dobra, skłonność do eksperymentowania.

Idea indywidualizmu - prymat jednostki nad społeczeństwem, podkreślenie jej praw politycznych, autonomii myśli i sumienia, wolności słowa i druku, praw do zrzeszania się, wyboru zawodu.

Preferencja dla wolności - postulaty wolności od... i wolności do...

Własność prywatna podstawą wolnego społeczeństwa - wolność umów, nieograniczona własność prywatna.

Ograniczenie funkcji państwa - zagwarantowanie koncepcji państwa minimum - powstrzymanie interwencjonizmu w sfery gospodarcze, państwo - nocny stróż. Społeczeństwo posiada naturalną zdolność do samo rozwoju.

Ograniczenie aparatu państwowego - rząd ograniczony - pohamowanie arbitralności władzy, podział władzy, rządy prawa, poszanowanie praw mniejszości, konstytucjonalizm.

Przedstawiciele:

Beniamin Constant (1767-1830), francuski filozof. Punktem wyjścia jego doktryny były założenia Karty Konstytucyjnej 1814 r. Największą zdobyczą rewolucji było stworzenie nowego ładu stosunków własnościowych (ochrona interesów burżuazji). Zadaniem państwa jest ich ochrona. Udział we władzy mają tylko posiadający własność i wykształcenie. Wolność to wyzwolenie od przymusu i bezprawia oraz prawo do wrażania opinii, wyboru zawodu i wykonywania go. Wolność jest uprawnieniem indywidualnym, podlegającym jedynie ustawie. Constant odrzucał zasadę suwerenności ludu i teorię umowy społecznej. Ustrój państwa opiera się na podziale władz - 6 władz: reprezentacyjna trwała, reprezentacyjna opinii, królewska, wykonawcza, sądowa, municypalnej. Władza wykonawcza ma być kontrolowana przez parlament i nie może mieszać się do spraw samorządu.

Jeremy Bentham (1748-1832), angielski filozof i prawnik, utylitarysta, wróg monarchii, zwolennik burżuazyjnego państwa liberalno - demokratycznego. Przy pomocy rozumu należy potęgować przyjemne, szczęśliwe strony życia. Jednostka, jeżeli jej nikt, nie będzie przeszkadzał, może sobie zapewni szczęście. Rolę państwa porównuje do roli lekarza - po pierwsze nie szkodzić. Czyny ludzkie oceniane ze względu na pożytek, jaki przynoszą jednostce i społeczeństwu. Teoria atomizmu społecznego. Nie ma dobra społecznego, które byłoby niezależne od dobra poszczególnych jednostek. Podstawowe interes ludzi nie są ze sobą sprzeczne. Dążenie do osobistego szczęścia, działanie zgodne z własnym interesem przyczynia się do zwiększenia dobra ogółu i jego pomyślności. Prawo jest racjonalne wtedy, gdy jest użyteczne, gdy potrafi obywatelom zapewnić bezpieczeństwo, obfitość i równość. W demokracji interesy rządzących i rządzonych są identyczne. Opowiadał się za wolną konkurencją.

John Stuart Mill (1806- 1873), angielski teoretyk demoliberalizmu, obrońca interesów warstw posiadających. Liberalizm sceptyczny inny niż u Benthama. Kładzie nacisk na wolność - do korzystania jej trzeba dojrzeć. Posługuje się przykładem społeczeństw afrykańskich zamieszkałych w koloniach brytyjskich. Na państwie spoczywa pozytywny obowiązek kształcenia obywateli, aby byli dojrzali do wolności. Istnieje kolizja interesów, między społeczeństwem a jednostką. Musi ona być chroniona przed despotyzmem i tyranią większości. Wolność sumienia, opinii, słowa i druku. Społeczeństwo dzieli się na dwie grupy: pracujący i żyjący z owoców pracy. Państwo to stróż interesów jednostek, może ingerować jedynie tam, gdzie dzieje się krzywda innych. Mill walczył o powszechne prawo wyborcze, domagał się zniesienia dyskryminacji kobiet.

SOCJALIZM UTOPIJNY

Kierunek powstał w I połowie XIX w. Jako nurt opozycyjny do liberalizmu i reakcja na umacnianie się pozycji burżuazji, wyzysk kapitalistyczny i pogarszanie się sytuacji klasy robotniczej. Krytyka rewolucji, kapitalistycznego wyzysku, zgubnego wpływu konkurencji i egalitaryzmu. Idea demokracji politycznej i społecznej, powszechności pracy i centralnego planowania. Relatywizacja prawa własności. Poglądy przeplatały elementy fantazji i utopii. Socjaliści utopijni nie potrafili stworzyć obrazu przyszłego społeczeństwa. O szczęściu ludzkości decydują możni tego świata. Państwo powinno stwarzać równe szanse rozwoju.

Powstańczy proletariat- m.in. czartyści angielscy domagali się: powszechnego prawa wyborczego, tajności głosowania, zniesienia cenzusu majątkowego, równych okręgów wyborczych i rożnej kadencji parlamentu. PRZEDSTAWICIELE:

Claude Henri Saint-Simon (1760-1825), autor dzieł O systemie industrialnym, Katechizm industrialistów, Nowe chrześcijaństwo. Sformułował słynne prawo trzech stadiów rozwoju umysłu ludzkiego (teologicznego, pozytywistycznego i metafizycznego). Podkreślił wielką rolę nauki i techniki, konieczność roztoczenia opieki nad ludem, gardził prawnikami i filozofami. Społeczeństwo dzieli się na ludzi pacy i próżniaków. Krytyka liberalizmu i kapitalizmu - głównie ich programów gospodarczych, które prowadzą do chaosu. Trybami napędowymi historii są materialne siły produkcji, własności i intelektualne siły nauki. Konieczność przebudowania istniejącego ustroju społecznego, wprowadzenie reorganizacji produkcji. W ustroju industrialnym nastąpi likwidacja przywilejów feudalnych, praca będzie podstawą bytu i wolności. Problemy polityki podporządkowane wymaganiom produkcji, modyfikacja prawa własności (ograniczenie dziedziczenia własności). Naczelną nauką będzie ekonomia polityczna. Społeczeństwo zorganizowane na wzór warsztatu przemysłowego. Centralne planowanie postępu gospodarczego, znikną antagonizmy między klasami. Odrzucał zasadę równości jako hamującą postęp społeczny. Zasada hierarchii pracy, zdolności i wiedzy - równe szanse rozwoju. Był przeciwny koncepcji rewolucyjnych przeobrażeń.

Charles Fourier (1772-1837), autor dzieła Nowy świat industrialny i zrzeszeniowy. Krytykuje słabości kapitalizmu: anarchię produkcji, pasożytnictwo handlu i wolną konkurencję. Najlepszy będzie ustrój gdzie środki produkcji będą uspołecznione. Przedstawił wizję ustroju idealnego, którego podstawową komórką jest falanga (1600 osób). Każdy jej członek ma prawo do pracy i wolności. Dochody są proporcjonalne do wkładu pracy i talentu jednostki. W społeczeństwie dominuje harmonia, nie ma przymusu. Ustrój taki ma powstać nie przez rewolucję, lecz przez rozsądne decyzje możnych tego świata. Fourier uznaje hierarchiczny porządek społeczny, prawo do dziedziczenia i trwałość majątku.

Robert Owen (1771-1858), angielski pisarz i działacz polityczny, socjalista utopijny. Autor dzieła Nowy pogląd na społeczeństwo, czyli rozprawy o kształceniu charakteru. Krytyka wolnej konkurencji, własności prywatnej, wadliwego podziału pracy, struktury klasowej, ubóstwa robotników i kapitalizmu, który jest tylko etapem przejściowym w rozwoju ludzkości. Człowiek jest wytworem środowiska w którym żyje. Trzeba przebudować środowisko, by zmienił się człowiek. Należy stworzyć ustrój komunistyczny, ale nie drogą rewolucji. Uspołecznić środki produkcji, zcentralizować zarządzanie produkcją i zatrudnieniem. Wychowaniem i kształceniem powinno zajmować się państwo. Postulat emancypacji kobiet.

SOCJALIZM REWOLUCYJNY - MARKSIZM

Socjalizm rewolucyjny - II połowa XIX wieku. Nazwany przez twórców - socjalizmem naukowym. W 1848 Karol Marks i Fryderyk Engels ułożyli Manifest Komunistyczny. Materializm dialektyczny - metoda badawcza zjawisk społecznych. Marks wyróżniał 3 sfery życia społecznego: bazę (stosunki ekonomiczne), nadbudowę polityczno prawną, i formy świadomości społecznej. W strukturze społecznej ciągle zachodzą zmiany. Pojawia się klasa robotnicza której interesy są antagonistyczne do klasy kapitalistycznej. Ma miejsce walka klasowa. Doprowadza to do rewolucji (przeobrażenie struktury własnościowej, likwidacja starego systemu), po której następuje dyktatura proletariatu - jako narzędzie zlikwidowania podziału klasowego i wprowadzenia komunizmu. Sformułowanie celu ostatecznego jakim jest społeczeństwo bezklasowe.

Szkoła frankfurcka powstała w XX w. Skupiła intelektualistów zainteresowanych teorią Marksa. Badano wpływ nadbudowy na bazę, stworzono teorię krytyczną, założenie, iż próba sformułowania jakiejkolwiek teorii i opisania zależności społecznych jest samo w sobie krytyką istniejącego świata i służy rozwojowi człowieka. PRZEDSTAWICIELE:

Herbert Marcuse i Nowa Lewica, filozof niemiecki. Krytyka współczesnego społeczeństwa przemysłowego, które nie jest zdolne odczuwać ludzkich potrzeb. Marcuse uznał je za społeczeństwo totalitarne. Krytykował państwo komunistyczne i państwo dobrobytu. Konieczna jest rewolucja, ale nie przeprowadzona przez skorumpowaną klasę robotniczą, lecz przez nową lewicę - młodzież i elity intelektualne. Stał się przywódcą ruchów studenckich w 1968 roku.

Jurgen Habermas - pisarz niemiecki. Nie wysuwa tezy o konieczności zniesienia społeczeństwa, ale zajmuje się teorią komunikacji - porozumiewania się, idealnego prowadzenia dialogu, który istnieć musi w demokracji. Demokracja jako idealny dialog. Wszyscy jego uczestnicy muszą być równi i wolni w dokonywaniu wyborów.

FAGUET - ZMIERZCH LIBERALIZMU

Emil Faguet - francuski przedstawiciel liberalizmu schyłku XIX wieku, odrzucił teorię „nadprzyrodzonych” praw jednostki. Prawa posiada tylko społeczeństwo. Należy akceptować wolność myśli, słowa itp., ale tylko jako stan faktyczny. Państwo jest obrońcą praw społeczeństwa, powinno ono ingerować w wolność prasy. Odrzucił koncepcję państwa - nocnego stróża.

SOCJOLOGIA

August Comte (1798-1857), pisarz francuski, jeden z ojców socjologii. Konieczność przebudowy społeczeństwa i stworzenia systemu idei, który by odpowiadał obecnemu stanowi rozwoju umysłu ludzkiego. Nauka powinna badać tylko zjawiska bezpośrednio dostępne, uczyć ludzi kontrolowania zachodzących zjawisk. Najważniejszą metodą badań socjologicznych jest metoda historyczna. Warunkiem postępu jest porządek - pewne elementy struktury społecznej muszą być zabezpieczone przed anarchią i rozkładem. Comte występował przeciwko tendencjom rewolucyjnym i skrajnie zachowawczym. Społeczeństwo składa się z kapitalistów i proletariuszy. Kapitaliści muszą wykazać altruizm i spełnić moralne obowiązki aby zaspokoić podstawowe potrzeby proletariuszy.

Herbert Spencer (1820-1903), angielski filozof, wzbogacił socjologię o determinizm społeczny, oraz teorię ewolucjonizmu. Determinizm wyrażał się w traktowaniu społeczeństwa jako części przyrody. Społeczeństwo jako organizm podlega prawom ewolucji - potwierdza to historia. Wolność osobista jednostki - jako cecha społeczeństwa industrialnego. Pochwała wolnej konkurencji, krytyka państwa autorytarnego i niechęć do polityki imperialnej. Państwo nie powinno interweniować w ekonomikę, zakładać kościoła państwowego, nie powinno pomagać ubogim (narusza to prawo doboru naturalnego). Nie powinno także kierować oświatą, posiadać kontroli i zajmować się emisją pieniądza.

Ludwik Gumplowicz (1838-1909), polski prawnik głoszący darwinizm społeczny - darwinowska teoria walki o byt - jako podstawowe prawo rozwoju społecznego - tendencje samozachowawcze jednostek i grup społecznych. Zasadniczy proces społeczny - walka między grupami. Początkowa walka klas przekształciła się później w walkę między państwami i klasami społecznymi.

Emil Durkheim (1858-1917), angielski filozof - twórca koncepcji świadomości zbiorowej. Społeczeństwo to byt samodzielny wyposażony w cechy, zbiór oddziaływujących na siebie wzajemnie jednostek. Wyrazem solidarności społecznej, jest jedność myśli i działań członków społeczeństwa, a także podział pracy rodzący konieczność współpracy. Durkheim propagował zasady moralności świeckiej i zwalczał klerykalizm, występował przeciw liberalizmowi, indywidualizmowi i socjalizmowi. Wyrazem solidarności społecznej jest prawo karne.

Vilfred Pareto (1848-1923), włoski ekonomista. Twórca teorii nieograniczonego działania - irracjonalny charakter ludzkiego postępowania (kierują nim popędy - tzw. rezyduły). Podział społeczeństwa na elitę i nieelitę. Ścieranie się elit stanowi siłę napędową społecznego rozwoju. Proces dziejów to ciągła zmiana rządzących elit, przechodzących z klas niższych na pozycję władzy i znów ustępujących po obaleniu przez nowe elity. Rządy, które rezygnują z polityki, siły i terroru skazane są na zagładę.

RASIZM

Główne tezy rasizmu: istnienie rasy wyższej obdarzonej wybitnymi zdolnościami kulturotwórczymi, powołanej do funkcji władczych, organizatorskich i ras niższych, psychicznie niedorozwiniętych i zdegenerowanych. Różnice psychiczne między rasami są wrodzone, zdeterminowane genetycznie, podobnie jak różnice w barwie skóry i innych cechach fizycznych. Krzyżowanie się ras jest szkodliwe, rasy wyższe mają utrzymać czystość krwi.

Artur Gobineau (1816-1882), francuski arystokrata, sformułował rasistowską filozofię dziejów. Rozwój społeczny zależ od czystości rasy i jego wrodzonych zdolności. W przeszłości nastąpił podział ludzkości na rasy: białą, żółtą i czarną. Tylko rasa biała aryjska (wysocy blondyni o niebieskich oczach), stworzyła w przeszłości wysokie formy kultury. W przeszłości rasy mieszały się. Lud rekrutuje się z ras tubylczych, a Słowianie to ludy zdegenerowane, najbardziej wymieszane rasowo. Zachodnią cywilizację mogą uratować tylko rządy arystokratyczne.

Friedrich Nietsche (1884-1900), niemiecki filozof. Życie jest celem ludzkiej egzystencji, działalność ludzi jest uwarunkowana potrzebami życiowymi, a wszelka prawda jest subiektywna. Kult elitaryzmu.

Koncepcja pluralizmu moralnego, przekonanie o bezwzględnej wartości życia, o wolności silnych i nierówności między ludźmi. Nietsche współczesnemu złu, przeciwstawiał ideał doskonałości, władcy wybitnego, nadczłowieka któremu oprócz doskonałości biologicznej, przypisywał wolę mocy, realizującą się w dążeniu do władzy i potrzebie zwyciężenia słabszych przez silniejszych. Myśl wywarła wpływ na poglądy faszystów i anarchistów.

KATOLICKA DOKTRYNA SPOŁECZNA

Grzegorz XVI podkreślał wrogość kurii wobec postępu, zasadzie suwerenności ludu przeciwstawiał zasadę praw nabytych monarchów, poparcie feudalizmu. Pius IX kontynuował politykę popierania zasad legitymizmu, potępiał liberalne prądy polityczne i umysłowe swoich czasów, ogłoszenie dogmatu o nieomylności papieża w sprawach wiary i Kościoła. Wystąpił przeciwko ograniczenia przywilejów Kościoła w Niemczech. Leon XIII - błogosławieństwo stosunków kapitalistycznych, krytyka socjalizmu. Zadaniem państwa jest strzeżenie zasad porządku społeczno-gospodarczego. Tomizm - filozofia Tomasza z Akwinu, pozostała filozofią kościoła - jednak zmieniona w XIX wieku, podporządkowanie życia człowieka zbawieniu, zasada świętości własności prywatnej, marności życia ziemskiego i konieczności cierpień, utrzymanie podziału społeczeństwa.

REFORMIZM

Po II Międzynarodówce doktryna socjalistyczna poszukuje płaszczyzny porozumienia świata pracy z państwem burżuazyjnym. W granicach tego państwa dąży do polepszenia sytuacji świata pracy (nie w drodze rewolucji ale w drodze reform). Podważenie tezy marksizmu o rewolucji. Dalej socjalizm reformistyczny rozwija się w kierunku socjaldemokracji.

Ferdynand Lassalle (1825-1864), prekursor socjalizmu reformistycznego, twórca pierwszej niemieckiej partii robotniczej. Domagał się powszechnego prawa wyborczego (które doprowadzi do przekształcenia kapitalizmu), odrzuca teorię rewolucji Marksa.. państwo powinno posiadać zobowiązania opiekuńcze wobec jednostki. Obowiązkiem państwa jest służenie wszystkim warstwom społecznym. To organizacja wspólna dla całego narodu, która powoła stowarzyszenia wytwórcze dla całego narodu z kredytem państwowym w miejsce przedsiębiorstw kapitalistycznych. Jednostka polepsza swe warunki życia przez ścisłe współdziałanie z państwem.

Socjalizm fabiański - ruch socjalistyczny w Anglii, któremu początek dało Towarzystwo Fabianów - 1884 rok. Złagodzenie i ucywilizowanie postulatów socjalistycznych, odejście od radykalnych założeń marksizmu - odrzucenie rewolucji. Nurt oparty na tradycji chrześcijańskiej, reprezentowany dziś przez brytyjską Labor Party. POSTULATY: poprawa warunków życia robotników, pokojowo i stopniowo wprowadzane reformy socjalne w dziedzinie oświaty, zdrowia, zarządzania przedsiębiorstwami. Ingerencja państwa w sprawy gospodarcze i bytowe.

We Francji nurt ten był kontynuowany przez: proudhonistów i blankistów.

REWIZIONIZM

Rewizja podstaw marksizmu. Na przełomie XIX i XX wieku burżuazja stwierdziła, że korzystne mogą być kompromisy z klasą robotniczą. Ustępstwa socjalne i namiastki koncesji politycznych miały zahamować rewolucyjne tendencje proletariatu. Otoczono opieką i przekupiono górne warstwy klasy robotniczej - w ten sposób burżuazja pozyskała sojusznika. Bazą społeczną rewizjonizmu był element drobnomieszczański w partiach robotniczych.

Edmund Bernstein (1850-1932), przywódca prawego skrzydła niemieckiej socjaldemokracji, autor dzieła Zasady socjalizmu i zadania socjaldemokracji. Krytyka głównych założeń marksizmu. Rozwój formacji kapitalistycznych przynosi wzrost zamożności i wpływy polityczne robotnikom. Wzrost płac do wzrostu zamożności i ograniczenia kapitalistycznego wyzysku, jeszcze w ramach ustroju kapitalistycznego. Sfera politycznych przywilejów burżuazji się kurczy. Należy znieść stosunki pieniężne. Podział dóbr ma się odbywać za pomocą bezpłatnego użytkowania. Ruch robotniczy musi podjąć walkę wyborczą o miejsce w parlamencie, rozbudowę spółdzielczości i komunalnych form własności.

ANARCHIZM

II połowa XIX wieku - protest przeciwko złu, kierunek skrajny, źródłem wyzysku społecznego jest istnienie państwa (wrogość wobec państwa). Droga do wyzwolenia jednostki wiedzie przez zniesienie państwa, oraz ustanowienia ustroju bezpaństwowego, wolnego od przymusu, opartego na związkach producentów i konsumentów. Doktryna ta nie przyniosła korzyści proletariatowi. Anarchiści dokonywali zamachów na życie przywódców państw - zaczęto uważać ich za przestępców, a w konsekwencji ruch robotniczy odwrócił się od nich. Kierunek odrodził się po II wojnie w ruchach terrorystycznych. Zasady anarchizmu: bezwzględnej wolności jednostki, indywidualizm, wiara w dobroć natury ludzkiej, idealistyczne pojmowanie historii. Można wyróżnić w anarchizmie 3 nurty: anarchoindywidualizm, anarchokolektywizm i anarchokomunizm.

Michaił A. Bakunin (1814-1876), przedstawiciel anarchizmu kolektywistycznego. Postulat kolektywizmu tzn. uspołecznienia środków produkcji. Połączenia jednostek w grupy wytwórcze i terytorialne, które by wspólnie prowadziły produkcję. Państwo to aparat przemocy kierujący ładem przy pomocy uprzywilejowanej mniejszości - musi być natychmiast zniesiony. Lud sam stworzy sobie życie i sam się zorganizuje. Odrzucenie idei stopniowych zmian, rewolucja musi wiązać się z terrorem.

POLSKA MYŚL POLITYCZNO PRAWNA W LATACH 1864-1939

Od pozytywizmu do ideologii narodowej. Klęska powstania styczniowego. Należy podnieść oświatę i naukę, zwalczać ciemnotę i niefrasobliwy stosunek do sprawy produkcji. Po 1864 roku nastąpiło włączenie do narodu mas chłopskich i robotniczych. Naród polski to przedsiębiorstwo wzorowane na przedsiębiorstwie kapitalistycznym.

Konserwatyści widzieli w narodzie naród powstały historycznie. Władczą siłę narodu stanowią połączone siły ziemiaństwa, burżuazji, intelektualistów. Sprawę chłopską uważali definitywnie rozwiązaną aktami uwłaszczeniowymi. Na ziemiach historycznych polskich istnieje tylko jeden naród - naród polski.

Myśl państwowa w II Rzeczypospolitej - koncepcje realistyczne (psychologiczna i socjologiczna). Konserwatyści galicyjscy i endecja - idea monarchii.

SDPiL odrzucała hasło niepodległości Polski, nie uznawała idei prawa narodów do samostanowienia. Zamykanie się poszczególnych narodów w dziale państwa, grozi rozproszeniem rewolucyjnych sił proletariatu. Zwycięstwo rewolucji socjalistycznej rozwiąże kwestię narodową.

PPS - niepodległość to warunek urzeczywistnienia socjalizmu w Polsce. Celem była Polska republikańska, demokratyczna. Chcieli jednoizbowego parlamentu, szerokich praw i wolności obywatelskich.

Ruch ludowy- żądali ustroju republikańskiego i parlamentarnego, jednoizbowego sejmu, szerokiego katalogu praw i obowiązków obywatelskich.

Narodowa demokracja - Roman Dmowski, widział racje polskie w sferze wierności zasadom narodowym a nie państwowym. Idea pełnej niepodległości Polskiej pojawiła się dopiero po upadku caratu w 1917 roku.

Obóz Piłsudczyków - elementem spajającym naród jest więź rasowa, naród może działać tylko przez państwo. Państwo to jedyna postać, w której naród przestaje być bezkształtną masą, a staje się przedmiotem twórczego działania.

Chadecja - domagała się ochrony wyznania przez państwo, praw politycznych dla duchowieństwa, katolickiego systemu wychowania itp. idea Polski katolickiej.

LIBERALIZM SOCJALNY

Od początku XX wieku socjalliberalizm to próba odejścia od liberalizmu indywidualistycznego, wolnej konkurencji na rzecz większej współpracy, połączenia interesów i wspólnych wysiłków jednostek. Zerwanie z modelem państwa - nocnego stróża. Rozszerzenie obowiązków podatkowych bogatszych, likwidacja monopoli, interwencjonizm gospodarczy państwa, pomoc dla bezrobotnych. Tryumfem zasad tego nurtu była Karta Atlantycka - 1941 rok.

Leonard Hobhouse (1861-1929), angielski działacz związkowy, wolność nie może być egoistyczna musi mieć swój wymiar społeczny. Musi być ograniczona przez prawo (równość wobec prawa). Prawo ogranicza jednostkę ale także innych wobec jednostki. Własność musi mieć charakter społeczny, nie jest nadawana przez naturę, lecz przez społeczeństwo. Własność nie istniałaby bez odpowiednich instytucji i systemu komercjalnego. Myśl Hobhouse'a wykorzystywano dla aktywnej polityki podatkowej i domagania się pieniędzy na rzecz państwa od prywatnych właścicieli.

John Maynard Keines (1883-1946) - ekonomista. Wsparcie dla doktryny państwa dobrobytu, które posiada szereg zadań socjalnych. Nie ma związków między prywatną własnością środków produkcji a bezrobociem. Jego likwidacją winno się zająć państwo. Powinno także pobudzać inwestycję (do której należy zatrudnienie, poziom produkcji i dochód). Powinno organizować roboty publiczne, udzielać kredytów i wprowadzać odpowiednią politykę podatkową i stopy procentowe. Państwo nie musi bać się inflacji, jeśli to skutkuje ożywieniem gospodarki.

Welfare state (państwo socjalne). Doktryna państwa dobrobytu - państwo kapitalistyczne po II wojnie nie pozostaje bierne , wobec problemów społecznych - nie jest już stróżem nocnym. Przejmuje organizację życia społecznego i gospodarczego. Postulat rozszerzenia funkcji państwa - interwencjonizm państwowy (odwołanie się do teorii J. M. Keynesa). Podejmowanie inicjatywy gospodarczej, zapobieganie kryzysom ekonomicznym, ograniczanie bezrobocia ubezpieczenia społeczne, zasada równych szans, przyznawanie stypendiów, demokracja polityczna. TEORETCY Welfare state: Gunnar Myrdal, John Keneth Galbraith. Państwo powinno ogarniać wszystkie problemy kraju, sprawować nadzór: nad kulturą, oświatą i przedsiębiorstwami, dbać o poziom płac pracowników (ich ciężar przerzucić na konsumentów). Koncepcja ta krytykowana była w latach 70 - tych w wyniku kryzysów ekonomicznych.

KOMUNIZM

Włodzimierz Iljicz Uljanow (1870-1924) LENIN. Podkreślał że jest wierny rewolucyjnej teorii Karola Marksa, jego interpretacja marksizmu jest jedynie słuszna. Leninowska koncepcja partii - sama klasa robotnicza nie może wytworzyć świadomości proletariackiej i rewolucyjnej. Klasowa świadomość nie może się rodzić spontanicznie, musi być wniesiona do mas proletariackich, przez tych, którzy znają teoretyczne założenia marksizmu. Partia to ruch zdeterminowanych rewolucjonistów, poddanych dyscyplinie i gotowych do poświęceń. Członkiem, nie może być ktoś, nie włączony do struktury organizacyjnej, te zaś nie mogą być oparte na zasadach demokracji, ale na ścisłej dyscyplinie. Nastąpił rozłam na MNIEJSZEWIKÓW - demokracja wewnątrzpartyjna, partia jest służebna wobec dążeń proletariackich. BOLSZEWIKÓW - opierali się na rewolucyjnej teorii, reprezentowali obiektywny interes proletariacki, którego sam proletariat mógł nie rozumieć. Rewolucja proletariacka - nieuchronna i nieunikniona, program agrarny partii, zniesienie ucisku narodowościowego, należy zwalczać wojnę imperialistyczną - jednak nie hasłami pacyfistycznymi, ale wzniesieniem rewolucji. O dyktaturze proletariatu, państwie i prawie - każde państwo jest dyktaturą, bez względu na formę sprawowania władzy. Komunizm oznacza zniesienie państwa, nie będzie odrębnych organów władzy i prawa, gdyż przestrzeganie norm zostanie wymuszone przez spontaniczny przymus społeczny. Dyktatura proletariatu to konieczny etap między komunizmem a kapitalizmem - nie może posłużyć się starą formą państwa, nie może być pogodzona z parlamentaryzmem, z zasadą podziału władzy, z powszechnym prawem wyborczym i równością wobec prawa. - bo to wszystko jest burżuazyjnym parawanem. Zastąpienie armii siłą zbrojną ludu. Jak długo istnieje kapitalizm, tak długo potrzebna jest dyktatura proletariatu. Uznanie zasady centralizmu i podporządkowanie członków partii ścisłej partyjnej dyscyplinie.

Stalin i Trocki - walkę o władzę po śmierci Lenina, wygrał Stalin. Wg Trockiego rewolucja proletariacka nie miała szans zwycięstwa bez przerodzenia się w rewolucję światową. Opowiadał się za dyktaturą partii i za prawem państwa do stosowania pracy przymusowej w celu przyśpieszenia industrializacji.

Stalinizm - totalitarny system rządzenia, w którym państwo i rządząca jedyna partia, kontrolowała gospodarkę i wszystkie aspekty życia umysłowego - od sztuki, po naukę i filozofię. Stalin sformułował tezę, że w miarę postępów socjalizmu zaostrza się walka klasowa.

FASZYZM

Ruchy faszystowskie powstały po I wojnie światowej. Reprezentowały interes narodu (a nie określonej grupy społecznej), opierały się na pozycji Wodza. Ideologia wynikła z kryzysu demokracji burżuazyjnej, inflacji, bezrobocia, rozczarowania postanowieniami traktatu wersalskiego i powstaniem komunizmu. I wojna światowa wywołała kryzys gospodarczy, dodatkowe ambicje terytorialne. Ideologia popierana przez ludzi z różnych warstw społecznych (jedni chcieli poprawy bytu, inni panowania nad światem). Nawiązanie do czasów dekadenckich, dowolna interpretacja różnych ideologii. Nie była nowatorska - wykorzystywała rożne już istniejące filozofie i poglądy (rasizm, darwinizm, Nietzsche). Filozofia czynu (nie teoretyzowania), tworzona przez przywódców (Mein Kampf Hitlera). Odrzucenie liberalizmu, marksizmu, komunizmu, socjalizmu, humanizmu, indywidualizmu, zasad chrześcijańskich. Jednostka jest podporządkowana wyższym wartościom. Pochwała elit - miernikiem ich powstawania są zasługi dla narodu. Demokracja jest niezgodna z naturą. Państwo jest wszechobecne, stoi ponad jednostkami, całe społeczeństwo jest aktywne. Likwidacja życia politycznego - władzę sprawuje jedna partia. Kontrola światopoglądowa, nawiązanie do tradycji cezarów rzymskich. Prawo jest tworzone przez wodza - zastąpione przez terror.

Nacjonalizm - naród i jego dobro są podstawowymi wartościami - kosztem jednostki.

Rasizm - idea o nierównym rozwoju narodów, teza o istnieniu ras wyższych (twórców i panów), i ras niższych (poddanych). Krzyżowanie ras jest szkodliwe, uniemożliwia zachowanie czystości krwi. Różnica między rasami pod względem społecznym, politycznym, ekonomicznym i kulturalnym. Nienawiść do obcych i antysemityzm.

Darwinizm społeczny - przeniesienie na życie społeczne zasad ze świata zwierząt - dominacja silniejszych, pochwała siły i wojny, pogarda dla śmierci, zaborczość.

Program społeczny - zniesienie podziałów klasowych, zorganizowanie społeczeństwa w korporacje. Praca dobrem wspólnym, likwidacja bezrobocia, godziwe płace, 8 - godzinny dzień pracy, reforma rolna rozwój świadczeń socjalnych.

TWÓRCY Artur Gobineau (1816-1872) - teza o nierówności rasy ludzkiej, podział na trzy rasy: białą, czarną i żółtą. Prym wiedzie rasa biała. Jego doktryna znalazła wielu kontynuatorów - Houston Stewart Chamberlain (mistrz dla Hitlera), „Podstawy XIX wieku”, - w Niemczech rasa teutońska zachowała się w najczystszej postaci, antysemityzm.

KOŚCIÓŁ A POLITYKA

Kościół a procesy laicyzacji i demokratyzacji I połowa XX wieku. Demokracja to polityka antykościelna. W kościele rozwinął się ruch modernistyczny, intelektualny, który podważył niezmienność dogmatów kościoła. Kwestionował radykalne struktury hierarchiczne kościoła. Modernizm był upatrywany jako zagrożenie dla jedności i pozycji kościoła. Pius X polecił opracowanie Kodeksu prawa kanonicznego, podkreślano tam zasadę hierarchii i posłuszeństwa w kościele, zakaz działalności katolików w partiach politycznych bez zezwolenia kościoła. Benedykt XV zezwolił katolikom na działalność w partiach nie wyznaniowych i uznał demokratyczne republiki. Pius XI odniósł się do demokracji niechętnie, formą działalności publicznej katolików winny być organizacje pod kontrolą hierarchii kościelnej. Encyklika Quadragesimo Anno - 1931, potępienie socjalizmu, liberalizmu, indywidualizmu i kolektywizmu, zasada słusznej pracy (nie może rujnować przedsiębiorstw, ale też nie może zwiększać bezrobocia), zasada subsydiarnej roli państwa. Własność prawem naturalnym - nie mo0że być odebrana nawet gdy człowiek źle by nią dysponował. Krytyka korporacji faszystowskich, postuluje ustrój zwany korporacjonizmem społecznym (wszystkie warstwy pracują dla dobra całego społeczeństwa). Pius XII potępiał komunizm , zapoczątkował szereg zmian, zmienił podejście Kościoła do zmieniającej się rzeczywistości społecznej i politycznej.

TOTALITARYZM

Termin odnosi się zarówno do faszystowskich Niemiec, jaki i stalinowskiej Rosji. W państwie takim: istnieje doktryna obejmująca wszystkie aspekty życia ludzi., jest tylko jedna partia z jednym wodzem. Ludzie pozbawieni są uczestnictwa w życiu politycznym, monopol w dziedzinie kontroli nad uzbrojeniem i walką zbrojną, system terrorystycznej kontroli policyjnej. Centralna kontrola i kierowanie gospodarką. Totalitaryzm przeciwny jest pluralizmowi, demokracji i liberalizmowi.

Krytycy totalitaryzmu: Hanna Arendt, Karl Popper i Raymond Aron - uważał, że wygaśnięcie atrakcyjności takich doktryn może spowodować tylko zaspokojenie potrzeb socjalnych i rozwój demokracji w społeczeństwie industrialnym.

SOCJALDEOKRACJA

Kierunek skupił wszystkich niezadowolonych z systemu gospodarki wolnorynkowej. Jego podstawę stanowiły założenia reformizmu i rewizjonizmu. Partie początkowo były wrogie Międzynarodówce Komunistycznej. Socjaldemokracja wyznaczyła swe zadania w 1851 roku na Międzynarodówce Socjalistycznej - krytyka komunizmu, który jest narzędziem nowego imperializmu i zaostrza sprzeczności klasowe. Sztywna jedność poglądów nie jest konieczna, należy zmierzać do demokracji, wolności poglądów. Rezygnacja z celu ostatecznego (ponieważ kryje to niebezpieczeństwo totalitaryzmu). Istotny jest katalog praw jednostki i praw obywatelskich - wolność osobista, prasy i równość wobec prawa, równe prawa opozycji. Celem są: pełne zatrudnienie, wzrost produkcji, sprawiedliwy podział dochodów, podnoszenie dobrobytu, niedopuszczenie do wyzysku ludzi przez kapitalistyczne monopole. Gospodarka planowa (która jednak nie wymaga uspołecznienia wszystkich środków produkcji ale wyrównania niedomagań kapitalizmu, interwencjonizm państwowy (wprowadzony po wojnie).

Socjalizm parlamentarny - parlament ma sprawować kontrolę nad gospodarką. Gwarancja praw socjalnych takich jak: prawo do - pracy, pomocy lekarskiej, ochrony macierzyństwa, wypoczynku, zabezpieczenia na starość, do mieszkania.

Socjalizm rynkowy - dzisiejszy program gospodarczy socjaldemokracji. Tu nurt przeszedł największą ewolucję - rezygnacja z interwencjonizmu państwowego, dopuszcza się współdecydowanie ze strony różnych środowisk. Akceptacja gospodarki rynkowej, ale państwo powinno korygować jej negatywne skutki. Przedstawicielami tego kierunku będą niemiecka SPD, brytyjska Labor Party.

TYP INTEGRALNY DOKTRYNY SOCJALISTYCZNEJ

Kolektywizm (zbiorowe działanie), solidaryzm społeczny (przeciwieństwo wolnej konkurencji),równościowanie, lub współcześnie wyrównywanie najjaskrawszych nierówności. Gradualizm - stopniowość zmian. Sformułowanie celu ostatecznego (u komunistów), lub rezygnacja z niego (socjaldemokraci).

RAWLS - TEORIA SPRAWIEDLIWOŚCI

John Rawls (ur. 1921 roku), amerykański filozof. Twierdził, że dla prawidłowego współżycia ludzi należy ustalić zasady sprawiedliwości, które godziły by ludzkie dążenia do wolności i równości. Mają one być podstawą działania wszystkich instytucji społecznych. Przy ustalaniu ich wymagana jest: równość, wolność i anonimowość uczestników. Procedury : zasada 1) każdy musi mieć prawo do systemu podstawowych wartości, zgodnego z podobnym systemem wartości dla innych. Zasada 2) nierówności społeczne mają być tak ustalone, by były zarówno korzyścią dla najmniej uprzywilejowanych, jaki i były związane ze stanowiskami i pozycjami dla każdego w warunkach równości szans.

NEOLIBERALIZM

Reakcja na interwencjonizm państwowy. Żadna ideologia nie powinna ograniczać wolności i swobód jednostki. Postulat powrotu do czystego liberalizmu, obrona indywidualizmu, krytyka idei dobra narodu, czy też państwa, ale także krytyka liberalizmu socjalnego. Prawa ekonomiczne są niezmienne - nie wolno ich korygować, ponieważ prowadzi to do zniewolenia jednostki. Prymat jednostki nad społeczeństwem. Demokracja nie może być wolą większości.

Socjalne państwo prawne - rozwiązanie pośrednie między państwem dobrobytu a liberalizmem wolno konkurencyjnym. Teoria demokratycznego państwa prawa - pewność prawa, bezpieczeństwo prawne, prawo nie działa wstecz (jest instrumentem działania państwa).

Fridrich August von Hayek (1899-1992), rzecznik liberalizmu, uważał że postęp dokonuje się przez przypadkowe działania ludzi. Wolność jest podstawową wartością, prowadzi do postępu i jest fundamentalnym warunkiem rozwoju ludzkości. Nonsensem jest idea sprawiedliwości społecznej (sprawiedliwy może być tylko pojedynczy człowiek). Nie ma wolności politycznej bez wolnego rynku. Krytyka ubezpieczeń społecznych, państwowych subwencji i oświaty. Poparcie rządów prawa, wolności własności, podziału władzy i pluralizmu. Obawiał się demokracji.

SOBÓR WATYKAŃSKI II (1963-1965)

Głębokie przemiany - uwspółcześnienie, oraz dialog z ludźmi. Encyklika Pacrs in Terris - ekumenizm między wyznawcami i liturgią w językach narodowych. Nadrzędna wartość wolności i godności człowieka, prawa do godnego poziomu życia i wolności sumienia, zrzeszania się, udziału w życiu publicznym. Własność prawem naturalnym - zapewnia jednostce niezależność (kościół nie wyklucza własności społecznej, spółdzielczej i państwowej) niekiedy własność może być przeniesiona na państwo, za uprzednim i godziwym odszkodowaniem. Najważniejsze jest prawo do pracy - pierwszeństwo pracy przed kapitałem, godziwa płaca (umowa nie daje dobrowolności co do zapłaty), zmniejszenie nierówności społecznych, wprowadzenie ubezpieczeń. Zasada subsydiarnej roli państwa. Sobór wskazał na sytuację biednego „południa” i bogatej „północy” - pomoc gospodarcza dla krajów trzeciego świata i postkomunistycznych. Protest przeciw poświęcaniu jednostki dla narodu, lub klasy społecznej. Występował przeciwko totalitaryzmowi i wolnej konkurencji (pogoni za zyskiem), odrzucał zasadę suwerenności ludu. Władza pochodzi od Boga. Najlepszym systemem państwa jest model demokratyczny - podział władzy i państwo prawne.

POZYTYWIZM PRAWNICZY

Odrzucenie rozważań historycznych w nauce prawa i prawa natury: dążenie do naukowej ścisłości. Empiryczne sprawdzanie twierdzeń prawnych, upodobnienie prawoznawstwa do nauk przyrodniczych, dbałość o pewność prawa. Zadanie prawoznawstwa to opracowywanie podstawowych pojęć prawnych, analiza i systematyka prawa obowiązującego. Dogmatyzm - apolityczność i ahistoryzm. Formalizm - prawo to tylko ten zespół norm, które ustanowiło państwo.

John Austin (1790-1859), ojciec pozytywizmu, angielski prawnik, utylitarysta - przedmiotem nauki prawa ma być prawo pozytywne a nie naturalne. Prawo „to rozkaz suwerena poparty sankcją” (każde prawo jest rozkazem). Austin stawia jednak suwerenowi szereg wymagań ograniczających jego swobodę stanowienia norm prawnych.

Zasługą nurtu był rozwój dyplomatycznych nauk szczegółowych, cywilistyki prawa administracyjnego i państwowego.

POYTYWIZM PRAWNICZY W NIEMCZECH

Szczególnie popularny w XIX wieku. Rudolf von Iherning (1818-1892), określił jego program w 1857 r. (później krytyk pozytywizmu). Prawo pozytywne jest tworem ludzkim, którego źródłem jest autorytet społeczny, normy prawne są odmienne od moralnych, gdyż państwo popiera je sankcją - przymusem. Prawo ma chronić interesy jednostek, jedynym źródłem prawa jest ustawa, ograniczenie się do jurysprudencji pojęć, odrzucenie rozważań nad podstawą obowiązywania prawa.

NORMATYWIZM

Hans Kelsen (1881-1973) był główną postacią tego nurtu - założycielem, krytyk komunizmu i faszyzmu. Autor poczytnego dzieła Czysta nauka prawa z 1935 roku. Postulował oddzielenie prawa od innych nauk, usunięcie z niej ideologii, metafizyki i polityki. Przedmiotem nauki prawa jest tylko system norm prawnych. Są to normy sankcjonujące. Określona sankcja przypisana jest do jakiegoś zachowania. Nora prawna dana jest z góry, nie dowodzi się racji jej istnienia. Norma wyższego rzędu stanowi podstawę obowiązywania normy prawnej niższego rzędu. System prawa jest otwarty. Państwo to hierarchiczna konstrukcja złożona z norm prawnych (zawodna w odniesieniu do konstytucji). Jedyną formą państwa jest demokracja - wolność przekonań, pluralizm, i kompromis między siłami politycznymi. Prawo jest pierwotne państwo wtórne. Normatywizm jest formą pozytywizmu prawniczego.

PSYCHOLOGIZM

Leon Petrażycki (1867-1931) wybitny polski teoretyk. Wg niego źródłem prawa są zjawiska zachodzące w psychice ludzkiej, nie jest nim wola państwowa, przymus czy groźba sankcji. W umysłach ludzkich rezydują przesłanki zachowań ludzkich. Również państwo to zjawisko natury psychologicznej, emocjonalnej. Jednym te przeżycia nakazują rządzić, drugim podporządkować się. Przedstawiał identyczną definicję władzy jak liberałowie: państwo ma zaspokajać potrzeby obywateli, chronić ich, ale nie może interweniować we wszystkie dziedziny życia.

PRAWO NATURY O ZMIENNEJ TREŚCI

Rudolf Stamler (1856-1938) przeniósł filozofię Kanta na naukę o prawie. Rehabilitował pojęcia prawa natury i filozofii prawa. Krytykował marksistowską koncepcję prawa. Prawo jest formą istnienia stosunków społecznych. Prawo naturalne jest jedno, ale zmienna jest jego treść w zależności od rozwoju kultury. Musi być uznane za sprawiedliwe we wspólnocie ludzi wolnych, którzy są przez nie dobrze traktowani. Konstruowanie katalogów prawa natury nie ma sensu, gdyż jest ono nakazem rozumu i jest tylko formą prawa.

RENESANS PRAWA NATURY

Zjawisko spowodowane okrucieństwem i ludobójstwem w państwach totalitarnych. Rozwój prawa natury obserwujemy głownie w Niemczech, gdzie prowadzono debatę o odpowiedzialności prawników i polityków hitleryzmu.

Gustaw Radbruch profesor na uniwersytecie w Kilonii, krytyk pozytywizmu zapoczątkował rozwój współczesnego prawa natury. IDEA PRAWA zawiera trzy elementy: 1) prawo ma służyć wartościom i ideom przyjętym przez społeczeństwo, dobru powszechnemu, 2) bardziej winnych należy karać surowiej, 3) istotna jest pewność prawa, bezpieczeństwo prawne. Prawo obowiązuje, jeśli zdoła zapewnić sobie posłuch. Ustawa, która przeczy uniwersalnym, sprawiedliwym zasadom prawnym (prawa naturalnego bądź rozumowego)nie powinna obowiązywać. Prawo musi służyć sprawiedliwości, jednak równie szkodliwe może być odwoływanie się do jakiegoś dobra powszechnego, bez ujęcia go w przepisy. Te trzy wymienione elementy są ze sobą powiązane w sposób dialektyczny tworzą pewną triadę, w której raz jeden raz drugi element wysuwa się na czoło. Ponieważ najtrudniej jest ustalić, co jest sprawiedliwe, trzeba się ograniczyć do tego, by przynajmniej wiedzieć, co jest pewne, to znaczy, co jest prawem pozytywnym.

Lon Luvois Fuller profesor prawa uniwersytetu Harwarda, autor Moralności prawa, krytyk pozytywizmu, uważał, że prawo powstaje w społeczeństwie - nie jest wyłącznie tworem suwerena. Jest próbą podporządkowania ludzkich zachowań pewnym zasadom. Prawo musi być wewnętrznie moralne, jego zasady powinny być znane wszystkim, właściwie ogłoszone zrozumiałe i niesprzeczne, możliwe do spełnienia. Powinno dotyczyć wyłącznie zachowań przyszłych, a nie przeszłych. Prawo powinno być stabilne i nie zmieniać się często. Zasady te stanowią wewnętrzną moralność prawa natury, są niezmienne, ale ich zastosowanie zależy od zmiennych okoliczności i miejsc.

TEORIA PRAWA W ZSRR

Podstawę teorii prawa stanowi praktyka rewolucji komunistycznej, i teoria materializmu historycznego Marksa i tezy Engelsa. Początkowo popularność zyskał psychologizm Petrażyckiego (ale na krótko). Ostatecznie próbowano powiązać prawo z rzeczywistymi stosunkami społecznymi. Przykładem są koncepcje Piotra Iwanowicza Stuczki i Eugeniusz Paszukanisa. Rozważania ich dotyczą głownie ekonomii, mniej prawa, które jest elementem nadbudowy społecznej i ma charakter klasowy. Służy ono interesom klasy panującej i jest określane przez stosunki produkcji. Początkowo odrzucano tezę jakoby państwo tworzyło prawo i krytykowano solidaryzm i pozytywizm. Twierdzono, iż prawo tworzą spontanicznie rozwijające się stosunki społeczne. Jednak po dojściu do władzy Stalina odrzucono te założenia i wskazano, że to państwo tworzy prawo i egzekwuje je przy użyciu przymusu. Odtąd przymus uważa się za najbardziej istotny element prawa. Odrzucono rozważania nad sprawiedliwością, wprowadzono pojęcie praworządności socjalistycznej. Państwo stało się gwarantem prawa.

PRAWO W NIEMCZECH I FASZYSTOWSKICH WŁOSZECH

Niemcy krytyka instytucji prawa, legitymizmu, pozytywizmu prawniczego (pewności prawa), i reguł formalnych prawa, zerwanie z liberalizmem i prymatem praw oraz wolnością jednostki - popieranie aktywizmu, skuteczności. Prawo tworzy ten, kto ma władzę. Źródłem prawa jest duch narodu a nie ustawa. Formalne normy prawa nie mogą być stosowane. Stosowanie analogii w prawie karnym. Państwo nie może być krępowane treścią ustaw, bo jego zadaniem jest ochrona społeczeństwa przed wrogiem. Nie może to być państwo prawne - władza jest porządkiem faktyczny, nie prawnym. Nieludzkie decyzje nazistów nigdy nie przyjęły postaci norm prawnych. Były to doraźne rozporządzenia władzy. Reichstag uchwalał niewiele ustaw.

We Włoszech nie naruszano zasady równości prawa, jedynie ustawy szybko zmieniano, by były dogodnym narzędziem w rękach władzy. Do prawa podchodzono pozytywistycznie i formalistycznie, jednak nie opierano się już na woli powszechnej, lec woli władzy publicznej. Sędziowie natomiast nie mogą wydawać wyroków niegodnych z wolą państwa totalitarnego.

SOLIDARYZM SPOŁECZNY

Leon Duguit francuski profesor prawa. Krytykował pozytywizm prawniczy i abstrakcyjność pojęć prawnych, jak suwerenność czy osoba prawna. Nikt jeszcze nie jadł śniadania osobą prawną. Realne jest nie suwerenne państwo, lecz społeczeństwo. Krytyka formalizmu prawniczego oderwanego od problematyki społecznej oraz indywidualizmu. Odwołanie się do socjologii i teorii społeczeństwa. Każda jednostka pełni jakąś funkcję w społeczeństwie, ma jakąś pracę do wykonania. Prawo jest obowiązkiem solidarności określony przez rząd w normach prawnych. Treść norm zmienia się wraz ze zmianami społecznymi. Państwo pełni funkcję społeczną, ustanawia ono tylko takie prawo, które jest zgodne aktualnymi potrzebami solidarności. Kierunek służył wysuwaniu wobec jednostki roszczeń ze strony władzy, częściowo wykorzystany w doktrynie faszyzmu.

REALIZM AMERYKAŃSKI

Karl Nickerson Llewellyn i Jeronie Frank. Badanie procesu powstawania prawa metodami empirycznymi - badanie czynników wpływających na podejmowanie decyzji przez sędziów. Definiowanie prawa wyłącznie poprzez jego przepisy jest nonsensem. Należy je oceniać z punktu widzenia społecznych skutków jakie ono przynosi.

Badania realistów koncentrowały się głównie na możliwości przewidywania decyzji i wokół skutków społecznych decyzji sądowych.

1

---