OŚWIECENIE :
Rodzaje i gatunki literackie popularne w drugiej połowie XVIII w. Ich źródła i funkcje:
W epoce oświecenia popularne były wszystkie trzy rodzaje literackie: liryka, epika i dramat, zaś gatunki literackie charakterystyczne były dla określonych nurtów literackich, a więc dla klasycyzmu i sentymentalizmu.
Odwołując się do tradycji antycznej, klasycyzm preferował znane od dawna gatunki literackie, takie jak bajka, satyra, oda, poemat heroikomiczny czy komedia. Wpłynął jednak także na ukształtowanie się nowożytnej powieści oraz nowych form publicystyki prasowej (eseju i felietonu). Klasycyzm, odwołując się do literatury starożytnej (pośrednio także do renesansowej i XVII w. francuskiej), dążył do jasności, harmonii i eleganckiej prostoty środków wyrazu. Funkcją gatunków klasycystycznych było pouczenie, miały więc charakter dydaktyczny.
Nowy w kulturze europejskiej sentymentalizm często gustował w tradycyjnej sielance (nawiązanie do starożytności), pieśni lirycznej, elegii. Twórcy sentymentalni, dążąc do wyrażenia prawdziwych ludzkich przeżyć, tworzyli wiersze nie mające pierwowzorów w tradycji literackiej, a także powieści sentymentalne. Gatunki sentymentalne kładły nacisk na indywidualną sytuację, wewnętrzne życia człowieka.
Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko - główne kierunki w literaturze i kulturze oświecenia:
W literaturze polskiego oświecenia rozwinęły się trzy prądy literackie: klasycyzm, sentymentalizm i rokoko.
Oświeceniowy klasycyzm, nawiązujący do tradycji, kładł nacisk na zagadnienia społeczne. Wyznaczał więc poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczno - moralizatorskie, wyrastające z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo. Ważną cechą klasycyzmu było silne związanie literatury z życiem politycznym. Odwołując się do tradycji antycznej, klasycyzm preferował znane od dawna gatunki literackie, takie jak bajka, satyra, oda, poemat heroikomiczny czy komedia. Wpłynął jednak także na ukształtowanie się nowożytnej powieści oraz nowych form publicystyki prasowej (eseju i felietonu). Klasycyzm, odwołując się do literatury starożytnej (pośrednio także do renesansowej i XVII w. francuskiej), dążył do jasności, harmonii i eleganckiej prostoty środków wyrazu. Dzieło, którego ośrodkiem jest tzw. "uczony dowcip", powinno być apelem do wiedzy i władz rozumowych odbiorcy.
W Polsce najwybitniejszym przedstawicielem klasycyzmu był Ignacy Krasicki.
Sentymentalizm kładł nacisk na indywidualną sytuację człowieka, nakładał na literaturę obowiązek ukazywania wewnętrznego życia człowieka oraz kształtowania autentycznych, odrzucających pozory więzi międzyludzkich, co również prowadziło do moralizatorstwa. Głównym ideologiem sentymentalizmu był francuski pisarz Jan Jakub Rousseau.
Nowy w kulturze europejskiej sentymentalizm często gustował w tradycyjnej sielance, pieśni lirycznej, elegii. Twórcy sentymentalni, dążąc do wyrażenia prawdziwych ludzkich przeżyć, tworzyli wiersze nie mające pierwowzorów w tradycji literackiej, a także powieści sentymentalne. Nurt ten ze względu na swoją tematykę i podstawowe założenia ideowe dążył do prostoty, rozumianej jednak jako odrzucenie retorycznej ozdobności i sięganie do norm języka mówionego. Miało to ogromne znaczenie ze względu na sasko - barokową spuściznę. Sentymentaliści poszukiwali inspiracji literackich nie w kulturze antyku, lecz w kulturze rodzimej, nawet niekiedy ludowej.
Najmniejszy udział w tworzeniu dorobku piśmienniczego epoki miało rokoko, charakterystyczne dla twórczości wytwornej i subtelnej, niejako rozrywkowej. Styl ten był znamienny dla komedii, wolnych od dydaktyzmu, oper i drobnych wierszy. Istotą jego było traktowanie piękna jako wartości podstawowej. Poza literaturą rokoko najpełniej ujawniło się w małych formach architektonicznych, oraz w wystroju pałacowych i salonowych wnętrz: w eleganckiej ornamentyce, w lekkości i dekoracyjności, w miłosnej tematyce obrazów francuskich mistrzów.
Pisarstwo Ignacego Krasickiego - gatunki, bohaterowie, tematy:
Ignacy Krasicki jest najwybitniejszym polskim przedstawicielem nurtu klasycznego. Stąd w jego twórczości odnajdujemy gatunki znane już w okresie starożytności , takie jak: bajka, satyra, poemat
heroikomiczny. Oprócz tego był również Krasicki twórcą pierwszej polskiej powieści pt: "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". Zgodnie z założeniami klasycyzmu ton twórczości Krasickiego był dydaktyczny (pouczający). Poeta starał się uczyć współczesnych sobie Polaków, ale jednocześnie bawił ich, wychodząc z założenia, że "i śmiech niekiedy może być nauką, kiedy się z przywar, nie osób natrząsa". Naczelnym zadaniem utworów "księcia poetów" była więc walka z ludzkimi przywarami. Widzimy to w bajkach, które odsłaniają gorzką prawdę o świecie, pełnym bezprawia i wadach ludzkich, takich jak: pycha, próżność, głupota.
W innych utworach np. satyrach ośmiesza Krasicki sarmatyzm. W satyrze "Do króla", przedstawiając nonsensowne zarzuty szlachty przeciwko Poniatowskiemu, ośmiesza poeta w rzeczywistości sarmatyzm.
Równie często zajmował się Krasicki krytyką duchowieństwa, o czym możemy przekonać się po lekturze "Monachomachii, czyli wojny mnichów". Autor w sposób ironiczny, szyderczy ukazuje konflikt mnichów, pochodzących z zakonu karmelitów i dominikanów. Obok próżniactwa, pijaństwa podkreśla Krasicki głupotę i nieudactwo duchownych, najczęściej w mistrzowskich parodiach napuszonych przemówień. Szczytowym osiągnięciem parodii poety jest homerycka bitwa mnichów na kufle i książki. Poeta wymownie charakteryzuje także sarmacką atmosferę małomiasteczkową.
Bohaterami swoich dzieł, Krasicki uczynił postacie różne, np. w satyrze pt. "Pijaństwo" o swoich przeżyciach i pijackich wyczynach na imieninach żony opowiada szlachcic, Sarmata.
Równie często materiał obserwacyjny, obok ludzi stanowiły zwierzęta. W bajkach, stały się one alegorią konkretnej ludzkiej wady, bądź sposobu zachowania. Najostrzejszą krytykę współczesności zawierają bajki "Jagnię i wilcy", "Wilk i owce", "Rybka mała i szczupak". Ukazują mechanizmy działania "wilczych praw" i jego demoralizujące skutki.
Mistrzowska forma bajek, oryginalność zwiększa ich oddziaływanie na czytelnika.
Uczuciowość sentymentalna na przykładzie twórczości Franciszka Karpińskiego:
Sentymentalizm zaczął się rozwijać w literaturze europejskiej w latach 60. Był odpowiedzią na dominację klasycyzmu i takich form literackich, które oparte były na ścisłych regułach konwencjonalnych, odwoływały się do władz rozumowych czytelnika.
Sentymentaliści poszukiwali źródeł twórczości we wnętrzu człowieka. Za Rousseau przeciwstawiali cywilizacji naturę. Sentymentalistów fascynowała ludzka psychika, a inspiracji literackich często poszukiwali nie w kulturze antyku, lecz w kulturze rodzimej, niekiedy ludowej. Ulubionymi gatunkami literatury sentymentalnej były: sielanka, pieśń liryczna, elegie, powieść sentymentalna. W liryce sentymentalnej wykreowano nowy typ podmiotu literackiego, który reprezentował przede wszystkim sferę doznań prywatnych intymnych.
Najwybitniejszym przedstawicielem polskiego sentymentalizmu był Franciszek Karpiński. Jego najpopularniejsze dzieło to sielanka sentymentalna pt. "Laura i Filon". Scenerią w wierszu uczynił poeta przyrodę. Przyroda koresponduje z ludzkimi uczuciami, tworzy ich tło. Tematem utworu uczynił autor igraszkę miłosną. Kochankowie wypróbowują swoją miłość, aż ostatecznie utwierdzą się w przekonaniu, iż jest ona ogromna. Atmosfera w wierszu jest czułostkowa, ulotna.
Także w sielance pt. "Do Justyny tęskność na wiosnę" czułostkowość jest wszechobecna, m.in. w licznych zdrobnieniach. Podmiot literacki utworu wyraża uczucie cierpienia i podkreśla ogrom uczucia, swą czułość.
Ta uczuciowość człowieka jest przesadna, ckliwa i czułostkowa.
"Powrót posła" J. U. Niemcewicza jako komedia polityczna:
Julian Ursyn Niemcewicz to autor pierwszej komedii oświeceniowej o charakterze politycznym pt. "Powrót posła" (tytułowanej pierwotnie "Powrót syna do domu"). Komedia powstała w 1790r., wydana w 1791r. W utworze tym zawarł Niemcewicz syntetyczny obraz sporów i polemik toczonych na forum sejmowym. Fabuła opiera się o historię miłości dwojga młodych ludzi, Teresy i Walerego Przeszkodą dla realizacji tej miłości jest popierany przez rodziców Teresy (ojca - Starostę i macochę - Starościnę) kandydat do ręki dziewczyny, Szarmancki. Historia kończy się jednak szczęśliwie, dzięki poparciu rodziców Walerego (podkomorstwa) i kompromitacji Szarmanckiego. W fabułę autor wpisał treść o charakterze politycznym, wyraźnie zaznaczył
postawy wobec dziejących się wydarzeń politycznych w okresie Sejmu Wielkiego - patriotyczną (sarmacką) Starosty, obojętną Starościny i Szarmanckiego, patriotyczną (reformatorską) Walerego, oraz Podkomorstwa. Przywary, wady szlacheckie ukazał pisarz w osobie zacofanego, tradycyjnego Sarmaty - Gadulskiego. Wyraźnie w komedii tej pisarz poddał krytyce staroszlachecką sarmacką tradycję rozpasania i prywaty, oraz modę na cudzoziemszczyznę, pogoń za pieniędzmi.
„Powrót posła" w czasach, kiedy powstał, był utworem o charakterze publicystycznym. Dziś jednak funkcjonuje jako obraz epoki XVIIIw., walki o reformy w zagrożonej i podupadającej, lecz nadal wolnej Rzeczpospolitej.
Religijność sentymentalna w świetle interpretacji wybranych utworów F. Karpińskiego:
Nieobca była Karpińskiemu sfera religijna, chociaż zgodnie z poglądami epoki Oświecenia wysuwał na pierwszy plan religijne normy moralne, umożliwiające prawidłowe funkcjonowanie organizmu społecznego. W 1786 ukazały się dwa tomiki „Zabawek wierszem i prozą”, wypełnione tłumaczeniami „Psałterza Dawidowego”. Umieścił tu Karpiński obok własnych przekłady i parafrazy Kochanowskiego i Kniaźnina. Karpiński wysoko cenił walory literackie psalmów, które tłumaczył i parafrazował w celu zastąpienia licznych tekstów licznych tekstów dewocyjnych utworami o wysokich walorach artystycznych, które przyczyniłyby się do podniesienia kultury modlitwy i wykształcenia wrażliwości estetycznej uczestników praktyk religijnych.
Pisane dla ludu „Pieśni nabożne” miały wyrugować nie zawsze przyzwoite produkcje stylizatorów, przystosowujących teksty erotyków, pieśni bachniczych i ludowych pastorałek do tematyki religijnej. Bóg w pieśniach Karpińskiego nie jest groźny i mściwy, nie wnosi atmosfery strachu i grozy, jak w Starym Testamencie, wręcz przeciwnie pełni funkcję sprawiedliwego i miłosiernego ojca. W pierwszej strofie popularnej kolędy „O narodzeniu Pańskim” zawarty został wykład mistycznej tajemnicy narodzenia Boga-człowieka , ukazany zgodnie z konwencjami kazań i traktatów teologicznych oraz średniowiecznej liryki religijnej. Pieśni nabożne stanowiły według opinii przedstawionych w najnowszych pracach ciekawa próbę odnalezienia „nowych prawd na granicy ludowej świadomości i systemu twierdzeń religijnych.
Rozum, kultura, natura. Jak te pojęcia rozumiał świat oświecenia ?
Uzasadnienie poprzyj przykładami z literatury i filozofii:
Rozum, kultura i nauka były to pojęcia w świecie oświecenia istotne i nierozerwalnie związane.
Czołowym kierunkiem filozoficznym był racjonalizm - doktryna mówiąca, że świat można poznać jedynie na drodze rozumowej (Kartezjusz). Tą zasadę rozumowego poznawania śiata wcielił w życie literackie nurt zwany klasycyzmem. Przedstawiciele tego prądu starali się w sposób racjonalny kształtować światopogląd i gusta czytelników. Bezlitośnie piętnowali ludzkie wady i słabości (bajki Ignacego Krasickiego) , ośmieszali bezmyślny, klasyczny tryb życia ("Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki"). Piętnowali ciemnotę , konserwatyzm poglądów ("Do króla" I. Krasicki , "Powrót posła" Niemcewicz).
Podstawową cechą kultury oświeceniowej był krytycyzm przejawiający się w bezwzględnej negacji zastanego porządku społeczno-obyczajowego.
Czołowy myśliciel epoki - Wolter - w utworze pt "Kandyd" (powiastka filozoficzna) kompromituje ufność i dobroć swego bohatera. Wyraża przekonanie, że świat jest zdemoralizowany przez zło. Podobne przekonanie wyraża I. Krasicki w powieści "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". Główny bohater, kiedy przybywa na wyspę Nipu , uważa, że znalazł się wśród dzikusów . Wkrótce jednak okazuje się , że "dzikie prawa" rządzą światem, z którego przybył. Powieść nosi także ślady myśli D. Diderota, który głosił kult natury, przyrody i praw naturalnych. Takie właśnie prawa, wynikające ze starszeństwa i więzów rodzinnych panują na wyspie Nipu.
Apoteozę natury głosił także twórca sentymentalizmu - autor "Nowej Heloizy" - J.J. Rousseau.
W swej filozofii sformułował on negację cywilizacji, nauki i sztuki. Uważał, że nie czynią one człowieka lepszym, wręcz przeciwnie demoralizują.
Stąd twórcy sentymentalni, np. F.Karpiński tworzyli sielanki, których bohaterowie żyli w bliskim kontakcie z naturą .
Wielkie idee wielkich europejskich myślicieli oświeceniowych i ich echa w wybranych dziełach literatury polskiej XVIII w.:
Jednym z czołowych myślicieli oświeceniowych był J.J. Rousseau, który w swej filozofii sformułował negację cywilizacji, nauki i sztuki. Uważał on, , że nie czynią one człowieka lepszym , wręcz przeciwnie demoralizują. Cywilizacji przeciwstawił apoteozę natury, przyrody jako stanu pierwotnego. Pisał:
"Wszystko jest dobre gdy wychodzi z rąk Stwórcy
Wszystko się paczy w rękach człowieka"
Był krytykiem państwa, gdyż jest ono tworem wbrew naturze i równości. Mimo to Rousseau pisze "Umowy społeczne, gdzie formułuje podstawowe założenia demokracji. Równość jest najwyższym z praw społeczeństwa. Przeciwstawiał uczucie rozumowi. Istotą człowieczeństwa jest sfera emocjonalna naszej natury.
Był także autorem koncepcji wychowawczej. Uważał, że człowiek w sposób naturalny, dzięki sumieniu, rozpoznaje co jest dobre, a co złe. Wychowanie powinno dokonywać się dzięki swobodnemu działaniu predyspozycji psychicznych ucznia - zwłaszcza przez kontakt z przyrodą.
Kolejną wybitną postacią kultury oświecenia był Denis Diderot, autor "Kubusia Fatalisty". Ośrodkiem jego myśli było głoszenie kultu przyrody, natury i praw naturalnych, Uważał, że nauka powinna skupić się na badaniu przyrody. Etyka jako rozumienie dobra powina wywodzić się z rozumienia przyrody. Sztuka zaś winna przyrodę ukazywać. Był inicjatorem wydania dzieła pt. "Encyklopedia, czyli słownik rozumowy nauk, sztuk i rzemiosł".
Równie ważną postacią był Franciszek Maria Arouet, zwany inaczej "Voltaire". Glosił kult rozumu ukształtowanego empirycznie. Był bezwzględnym krytykiem zastanego porządku społeczno - obyczajowego. Twierdził, iż chrześcijaństwo jest wrogiem postępu i prawdy. Uważał, że zainteresowanie życiem wiekuistym odrywa człowieka od życia doczesnego. Rozum, przeciwstawiał objawieniu. Przyrodę zaś temu, co nadprzyrodzone. Dobro ludzkie traktowane jako cel etyczny przeciwstawiał celom religijnym ludzkiego życia. Wierzył w Boga inteligencji i rozumu.
Voltaire to autor powiastki pt. "Kandyd", w której kompromituje ufność i dobroć swego bohatera. Wyraża przekonanie, że świat jest zdemoralizowany przez zło. Motyw główny to wędrówka, a utwór składa się z przypowieści.
Wielkie idee europejskich myślicieli znalazły również miejsce w dziełach literatury polskiej. D Dowodem na to jest powieść I.Krasickiego pt. "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki".
W pierwszej części autor pokazuje młodość bohatera wychowanego "w domu uczciwym, szlacheckim", o zgubnym wpływie francuskiego guwernera, wprowadzającego go w świat warszawskich salonów, o wyjeździe do Paryża, rozrzutności, którą szybko się tam wsławił, wreszcie o wyspie Nipu, na której osiadł. Obraz wyidealizowanej wyspy o sprawiedliwym ustroju i szczęśliwym społeczeństwie pozwalał na zasadzie kontrastu dostrzec wady współczesnej autorowi cywilizacji.
Po licznych perypetiach bohater "pełen maksym patriotycznych i żarliwości o dobro publiczne"
powrócił do Polski, gdzie zaczął walkę o naprawę Rzeczpospolitej. Ostry opór szlachty, a wreszcie zerwani sejmu spowodowały, że Doświadczyński powrócił do rodzinnej wsi, a za główny cel swego gospodarowania uznał szczęśliwość poddanych.
Autor uważa, iż człowieka kształtuje praca, podobnie jak myśliciele francuscy opowiada się za naturą i prawami naturalnymi
Poglądy J.J.Rousseau znalazły także swój wyraz w twórczości polskiego sentymentalisty - F.Karpińskiego, który w swych utworach kładł nacisk głównie na ukazanie wnętrza bohaterów, opisywał ich przeżycia wewnętrzne, duchowe, gloryfikował naturę, uważając, że cywilizacja niszczy człowieka.
Idee XVIII w., które znalazły swój ostateczny wyraz w Wielkiej Rewolucji Francuskiej, odmieniły oblicze Europy następnych wieków.
Rola teatru i dramatu w kulturze polskiego oświecenia:
W miarę formowania się w Europie kultury mieszczańskiego Oświecenia nabiera szczególnego znaczenia instytucja narodowego teatru publicznego jako trybuny dla haseł nowej moralności i filozofii, ukazującej awans mieszczańskich bohaterów wraz z właściwym im typem konfliktów i programem pozytywnym . Dopiero pod wpływem idei Oświecenia dokonał się w całej Europie wielki skok - od budy jarmarcznej do stałego teatru narodowego , we własnym , reprezentacyjnym budynku , pod opieką państwową . Powstają więc narodowe sceny
publiczne, w tym polska (1765). W powołanym do życia z inicjatywy Stanisława Augusta warszawskim teatrze publicznym rozpoczęły w roku 1765 w Operalni Saskiej swoje występy trzy zespoły: włoski, francuski, oraz 19 listopada komedią Józefa Bielawskiego "Natręci" zespół polski, złożony z danych aktorów jezuickich kolegiów.
W latach 1765 - 1767 rozwija się głównie komedia służąca walce z sarmatyzmem i propagowaniu nowych wzorców osobowych i stylu życia. Pierwsza sztuka nie spełniała jeszcze postulatów stawianych polskiej scenie. Następne komedie, zwłaszcza Bohomolca, odpowiadały już tym wymaganiom, przeciwstawiały malowniczym typom zacofanych Sarmatów, ubranych w kontusz, schematyczne postacie oświeconych młodzieńców , wygłaszających postępowe poglądy, ubranych w strój francuski. Podział przebiegał jeszcze przez inne płaszczyzny: oświecona stolica, gdzie była na edukacji bohaterka sztuki, oraz zaśniedziała, zabobonna prowincja, w której żyją rodzice panny i drugi konkurent, oczywiście postać negatywna. Ten rodzaj konfliktu ustalił się odtąd wraz ze schematem komedii prawie od połowy XIX w. na polskiej scenie.
Chociaż Stanisław August, zmuszony wypadkami politycznymi przed konferencją radomską i barską, zamknął w 1767 teatr publiczny, nurt komedii dydaktycznych o bardziej pogłębionej psychologii postaci, nieraz z elementami komedii płaczliwej, kontynuował na scenie teatru kadeckiego Adam Kazimierz Czartoryski, autor m.in. "Panny na wydaniu".
Rozwój teatru i dramatu polskiego był procesem kierowanym z pełną świadomością odrabiania opóźnienia kulturalnego i nie miał charakteru ruchu spontanicznego, dotyczył bowiem stosunkowo małej liczby utworów dramatycznych i przedstawień, teatr ten skutecznie służył zadaniom, do których go powołano, odegrał pewną rolę w walce nowego ze starym, zainicjowanej przez środowisko królewskie.
Drugi okres w rozwoju teatru, po siedmioletniej przerwie, zamyka się datami 1774 - 1778. I w tym okresie nie można nie doceniać wpływu zespołów obcych, reprezentowały one bowiem na bieżąco aktualne osiągnięcia sztuki teatralnej swoich krajów, przede wszystkim komedie łzawe, dramy, opery komiczne i opery seria. W latach 70 obok stale jeszcze aktywnego w teatrze Bohomolca na plan pierwszy wysuwa się Adam Kazimierz Czartoryski jako teoretyk i autor komedii. Jego komedie przełamywały schemat bohomolcowy dzięki pogłębieniu psychologii postaci. Widać w nich wyraźnie, w opozycji do Bohomolca, eksponowanie wartości rodzimych, co odpowiadało na ogół tendencjom prozy i poezji tego okresu, zwłaszcza u Krasickiego.
Wznosząca się fala patriotyzmu, walka o uratowanie niepodległego bytu narodu, jego odnowę moralną, zawartą w koncepcji "łagodnej rewolucji" podczas Sejmu Wielkiego, przeobrażoną w kult czynu zbrojnego w dniach Insurekcji - znalazły pełne odbicie w działalności sceny narodowej tego okresu. W jej repertuarze zauważyć można obok interesujących prób, podejmowanych przede wszystkim w operze i dramacie, ścisły związek wystawianych sztuk z aktualnymi wydarzeniami. Wyraża się on m.in. w powstaniu teatru politycznego;
"Powrót posła" Niemcewicza to pierwsza polska komedia, w której doszło do konfrontacji dwóch przeciwstawnych sobie programów politycznych. Ulegają nasileniu w wystawianych sztukach tendencje aluzyjne, ukryte nieraz głęboko w samych założeniach konstrukcyjnych utworu, jak np. w "Krakowiakach i Góralach" Bogusławskiego. Widownia teatru uzyskała rangę drugiego, obok sali sejmowej, zgromadzenia narodowego, na którym wyzwalały się emocje patriotyczne, powodujące nieraz otwarte manifestacje przeciw zdrajcom.
Scena narodowa od początku swego istnienia podejmowała tematykę obywatelską. Już schemat komedii Bohomolca opierał się na kontrastowym przeciwstawieniu dwóch generacji: przedstawicieli sarmackiego konserwatyzmu i wyznawców światopoglądu oświeceniowego. Dopiero jednak "Powrót posła" Niemcewicza, tytułowany pierwotnie "Powrót syna do domu' pierwsza w Polsce XVIIIw. komedia polityczna, zawiera jakby syntetyczny obraz sporów i polemik toczonych na forum sejmowym przy wybitnym udziale autora sztuki, posła inflanckiego, aktywnego członka stronnictwa patriotycznego.
Walka z sarmatyzmem i cudzoziemszczyzną w literaturze polskiego oświecenia:
to samo co w pytaniu10
Krytyka obyczajowości sarmackiej w literaturze polskiego oświecenia:
W epoce zwanej Oświeceniem termin "sarmatyzm" nabiera wyrażnie negatywnego znaczenia, jest ostro krytykowany jako synonim ciemnoty i zacofania. Sam król - Stanisław August Poniatowski rozpoczął kampanię antysarmacką, walkę o przebudowę światopoglądu szlachty. Do walki tej zaangażował publicystykę, teatr i literaturę piękną, której czołowym przedstawicielem stał się Ignacy Krasicki, zwany " księciem poetów ". W swych utworach Krasicki realizował zamierzenia króla, np. w satyrze pt. "Pijaństwo" skrytykował nie tylko tytułowy nałóg . Ośmieszył także źle pojętą staropolską gościnność , która polega na upiciu gości . Poeta krytykuje warcholstwo , skłonność do bijatyk i politykierstwo przy kielichu .
Także pierwsza nowożytna powieść polska pt. "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" ukazuje nowy model tzw. sarmaty oświeconego, wiernego tradycji, ale tylko tym elementom, które są naprawdę cenne.
Tytułowy bohater opowiada o wychowaniu "w domu uczciwym, szlacheckim", o zgubnym wpływie francuskiego guwernera, wprowadzającego go w świat warszawskich salonów, o wyjeździe do Paryża, rozrzutności, którą szybko się tam wsławił, wreszcie o wyspie Nipu, na której osiadł. Obraz wyidealizowanej wyspy o sprawiedliwym ustroju i szczęśliwym społeczeństwie pozwalał na zasadzie kontrastu dostrzec wady współczesnej autorowi cywilizacji.
Po licznych perypetiach bohater "pełen maksym patriotycznych i żarliwości o dobro publiczne"
powrócił do Polski, gdzie zaczął walkę o naprawę Rzeczpospolitej. Ostry opór szlachty, a wreszcie zerwani sejmu spowodowały, że Doświadczyński powrócił do rodzinnej wsi, a za główny cel swego gospodarowania uznał szczęśliwość poddanych.
Innym pisarzem krytykującym sarmatyzm był Julian Ursyn Niemcewicz, autor pierwszej komedii politycznej pt. "Powrót posła" (tytułowany pierwotnie "Powrót syna do domu"). W utworze tym zawarł Niemcewicz syntetyczny obraz sporów i polemik toczonych na forum sejmowym. Bohaterem pozytywnym jest młodzieniec w stroju narodowym, zaś kawaler we francuskim fraku uznany został za wzór szkodliwy. Przywary, wady szlacheckie ukazał pisarz w osobie zacofanego, tradycyjnego Sarmaty - Gadulskiego. Jest on człowiekiem ciemnym i zacofanym , zwolennikiem złotej wolności szlacheckiej , a przede wszystkim liberum veto . Z rozrzewnieniem wspomina czasy saskie , o których przecież wiadomo , że były okresem upadku Polski .
Widać wyraźnie, że pojęcie sarmatyzmu na przestrzeni dwóch wieków zmieniło swe znaczenie.
13. Publicystyka Sejmu Wielkiego:
Sejm Czteroletni był ostatnią próbą ratowania niepodległości Polski. Do walki włączyło się wiele wybitnych postaci, w tym najwybitniejszy polski publicysta, założyciel "Kuźnicy", ( gdzie zbierali się radykalnie myślący ludzie) Hugo Kołłątaj. W 1788 - 1789 napisał "Lista anonima". W pierwszej części autor zajął się kwestią skarbu państwa i wojska. W kolejnych dwóch częściach przedstawił własną wizję przeobrażania społeczeństwa szlacheckiego w burżuazyjne.
W 1790r. Kołłątaj opublikował drugą rozprawę pt: "Prawo polityczne narodu polskiego". Dzieło to otwiera dedykacja zatytułowana "Do prześwietnej deputacji". Zwracał się w niej do komisji opracowującej projekt Konstytucji, by miała świadomość, iż jej praca zagwarantować może wolność i dobrobyt narodu. Sformułował tu wiele postulatów politycznych, np: szlachta winna występować w sojuszu politycznym z mieszczaństwem, Polską winien rządzić sejm stały, a ustrojem Rzeczpospolitej winna być monarchia dziedziczna.
Kolejnym publicystą, który w przededniu Sejmu Wielkiego i podczas jego trwania ogłaszał dzieła zawierające projekty reform ustrojowych był Stanisław Staszic, autor "Uwag nad życiem Jana Zamojskiego..." (1787r.). Dzieło to to traktat polityczny , w którym uczony autor ukazuje zagrożenie bytu Rzeczpospolitej. Dobro społeczne winno być nadrzędne względem dobra jednostki. Pragnął nadać edukacji narodowej kształt utylitarny. Oskarżał magnaterię o to, iż doprowadziła Rzeczpospolitą do upadku.
W 1790r. napisał traktat publicystyczny pt: "Przestrogi dla Polski". Ukazał tu tragiczne położenie polskich chłopów. Sądził, iż Polska winna stać się państwem burżuazyjnym. Postulował utworzenie sojuszu politycznego szlachty i mieszczan. Domagał się także wzmocnienia armii.
14. Motyw arkadii w literaturze renesansu i oświecenia:
Arkadia to nazwa starożytnej krainy historycznej znajdującej się na Płw. Peloponeskim. Wyidealizowana kraina spokoju, ładu i wiecznej wiosny, zamieszkała przez prostych pasterzy, żyjących w pełnej harmonii z naturą. Poetycki obraz Arkadii pojawił się po raz pierwszy w IV sielance Wergiliusza, wzorowanej na utworach Teokryta.
W literaturze renesansu temat "wieś" zajmował wiele miejsca i był realizowany na różne sposoby. Jednym z nich było potraktowanie wsi jako Arkadii - krainy wiecznej szczęśliwości - która daje człowiekowi radość i spokój.
Przykładem takiego ujęcia jest
"Pieśń o Sobótce" J. Kochanowskiego. Poeta odwołał się tutaj do wzorców antycznych: Wergiliusza, jak i Horacego, które wpisał w pogański obrzęd Sobótki - święta przesilenia dnia z nocą (24 czerwca). Utwór składa się z 12 pieśni śpiewanych przez 12 panien, tworzących wyidealizowany, arkadyjski obraz wsi. Pieśń
XII rozpoczyna się apostrofą skierowaną do wsi, w której podmiot liryczny stwierdza, że nikt nie jest w stanie wymienić wszystkich uroków życia na łonie natury. Następnie przeciwstawia on niebezpieczne i niespokojne zawody kupca, czy żeglarza, spokojnemu życiu rolnika
wychwala dostatki, które daje człowiekowi przyroda. O arkadyjskim obrazie świadczy wprowadzenie takich elementów, jak antyczni faunowie, którzy tańczą w takt muzyki pasterza.
Motywy arkadyjskie możemy odnaleźć także we fraszkach Kochanowskiego pt. "Na lipę" i
"Na dom w Czarnolesie".
Wyidealizowany , arkadyjski obraz wsi odnajdziemy również w dziele M. Reja pt.
"Żywot człowieka poćciwego". Autor przedstawił tu wizję szlachcica, który dzięki życiu na łonie natury osiąga wewnętrzny ład i spokój. Rej ukazuje życie człowieka wpisane w rytm przyrody, które dzieli się tak jak rok na cztery pory - dzieciństwo, młodość, wiek dojrzały, starość (wiosna, lato, jesień, zima). W "Żywocie człowieka poćciwego" natura jest dla człowieka niezwykle łaskawa, obdarza go bogatymi plonami, zapewnia dostatek i spokojne życie. Wieś jawi się jako kraina wiecznej szczęśliwości, a nie np. miejsce ciężkiej pracy.
Sielanka udramatyzowana Szymona Szymonowica pt. "Żeńcy", napisana została w postaci dialogu. Poeta łączy tu motywy arkadyjskie z elementami realizmu poetyckiego obrazowania. W epoce oświecenia motyw krainy wiecznej szczęśliwości odnaleźć możemy w twórczości sentymentalistów, którzy poszukiwali źródeł twórczości we wnętrzu człowieka. Za Rousseau przeciwstawiali cywilizacji naturę. Ulubionymi gatunkami literatury sentymentalnej była m.in. sielanka.
Najwybitniejszym przedstawicielem polskiego sentymentalizmu był Franciszek Karpiński. Jego najpopularniejsze dzieło to sielanka sentymentalna pt. "Laura i Filon". Scenerią w wierszu uczynił poeta przyrodę, która koresponduje z ludzkimi uczuciami, tworzy ich tło a dla kochanków staje się krainą spokoju i ładu, przypominającą antyczną ArkadięTematem utworu uczynił autor igraszkę miłosną Kochankowie wypróbowują swoją miłość, aż ostatecznie utwierdzą się w przekonaniu, iż jest ona ogromna. Atmosfera w wierszu jest czułostkowa, ulotna.
Także w sielance pt. "Do Justyny tęskność na wiosnę" czułostkowość jest wszechobecna, m.in. w licznych zdrobnieniach. Podmiot literacki utworu wyraża uczucie cierpienia i podkreśla ogrom uczucia, swą czułość.
Ta uczuciowość człowieka jest przesadna, ckliwa i czułostkowa.
Dla twórców renesansowych Arkadią była wieś. Z kolei w epoce oświecenia pod pojęciem Arkadii rozumiano naturę w szerszym tego słowa znaczeniu, jako opozycję do demoralizującej przyrody.
15. Problematyka narodowa i uniwersalna w literaturze staropolskiej: