System bankowy jest jednym z najistotniejszych elementów struktury instytucjonalnej oraz sposobu funkcjonowania gospodarki pieniężno-kredytowej. Należy go rozumieć jako ogół banków dopuszczonych do funkcjonowania w państwie, jak również zadania ustawowo przypisane ich poszczególnym rodzajom. System bankowy w każdym kraju określa prawo bankowe. Ustala ono między innymi rodzaje banków funkcjonujących w tym że systemie, ich czynności, rolę banku centralnego oraz zadania nadzoru bankowego.
Najważniejszymi funkcjami systemu bankowego są:
• kształtowanie emisji kredytu i pieniądza ułatwiające - zgodnie z prawami obiegu pieniądza - funkcjonowanie gospodarki oraz zwiększające rolę pieniądza również w stosunku do innych walut;
• pobudzanie szeroko pojętej oszczędności oraz takie gromadzenie wolnych środków finansowych w systemie bankowym, by mogły być one najefektywniej wykorzystane;
• kredytowanie działalności gospodarczej oraz jej rozwoju jak również wspomaganie przedsiębiorstw i inicjatyw rozwojowych na zasadzie rentowności;
• prowadzenie gotówkowych i bezgotówkowych rozliczeń między jednostkami gospodarczymi.
System bankowy składa się z elementów o określonych właściwościach i określonych wzajemnych relacjach między tymi instytucjami. Elementami systemu bankowego są różnego typu banki. Nazwa „bank” pochodzi od włoskiej nazwy banco, czyli ławki, kontuaru, przy którym pracowali w średniowieczu włoscy bankierzy. Zajmowali się oni przede wszystkim przekazywaniem pieniędzy (wkładów) od jednego klienta do drugiego, także w innych miejscowościach. W tym celu klienci deponowali u bankierów pieniądz kruszcowy, a ci w zamian wystawiali zaświadczenie - banknot (weksel) na bankiera w innym mieście. Tak pokrótce można przedstawić początki banków i systemu bankowego na świecie.
Obecnie rola banków w systemie bankowym jest o wiele bardziej rozbudowana, można ją ogólnie scharakteryzować następująco:
1) są one przedsiębiorstwami, które przejmują szereg czynności finansowych z jednostek gospodarczych i gospodarstw domowych;
2) są instytucjami do transformacji ryzyka oraz terminu przy przyjmowaniu wkładów oraz udzielaniu kredytów.
W latach 1989-1997 w Polsce obowiązywało prawo bankowe i ustawa o Narodowym Banku Polskim, uchwalone na początku 1989 roku. Dążąc do usprawnienia pracy banków, w 1997 roku uchwalono znaczną liczbę nowych ustaw; należą do nich:
— ustawa z dn. 1 sierpnia 1997 r. - prawo bankowe,
— ustawa z dn. 1 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim,
— ustawa z dn. 5 czerwca 1997 r. o kasach oszczędnościowo-budowlanych i wspieraniu przez państwo oszczędzania na cele mieszkaniowe,
— ustawa z dn. 29 sierpnia 1997 r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych.
Zmiany ustawodawcze sprawiły, że polski system bankowy stał się bardziej złożony, a równocześnie bliższy wzorcom zachodnioeuropejskim. Zgodnie z nowymi ustawami nadzór bankowy przeszedł w ręce Komisji Nadzoru Bankowego. Kontroluje ona działalność banków, a w przypadku stwierdzenia, że działalność jakiegoś banku jest dokonywana z naruszeniem prawa lub statutu albo stwarza zagrożenie dla deponentów, może ona podjąć daleko idące kroki - do podjęcia decyzji o likwidacji banku włącznie.
Nowa ustawa nałożyła również na Komisję Nadzoru Bankowego obowiązek wydania przepisów wykonawczych, w szczególności obejmujących nowe dziedziny działalności bankowej oraz harmonizację polskich przepisów z zaleceniami Bazylejskiego Komitetu ds. Nadzoru Bankowego i Dyrektywami Unii Europejskiej.
W zakresie szeroko rozumianej polityki pieniężnej kluczowe znaczenie ma powołana w 1998 roku Rada Polityki Pieniężnej. Jest to organ, który ustala założenia polityki pieniężnej państwa; do jego uprawnień należy m.in. określanie wysokości stóp procentowych Narodowego Banku Polskiego, a także ustanawianie zasad i stóp rezerw obowiązkowych banków.
Należy również wspomnieć, że nowe ustawy poważnie zmniejszyły prerogatywy Narodowego Banku Polskiego. Nadal jest on jednak jednym z najważniejszych organów państwa oraz najważniejszym elementem systemu bankowego. NBP jest bankiem centralnym, który spełnia równocześnie trzy funkcje: banku emisyjnego, banku banków i banku gospodarki narodowej.
Bank centralny jest z jednej strony regulatorem całego obiegu pieniężnego wewnątrz kraju oraz równowagi bilansu płatniczego, a z drugiej strony jest bankierem państwa w zakresie udzielania kredytów dla rządu, obsługi długu państwowego oraz kasowej obsługi budżetu.
Skład polskiego systemu bankowego
W skład polskiego systemu bankowego wchodzą obecnie banki trzech podstawowych typów:
1) banki komercyjne,
2) banki spółdzielcze,
3) kasy oszczędnościowo-budowlane.
Podstawowym celem działania banków komercyjnych jest osiąganie maksymalnego zysku. Ma to z kolei pozwolić na realizację większości innych celów, m.in. wzrostu siły banku, rozbudowy sieci placówek, zwiększenia bezpieczeństwa operacji. Zgodnie z obowiązującymi ustawami, polskie banki komercyjne są obecnie samodzielnymi przedsiębiorstwami, prowadzącymi własną politykę w zakresie podstawowych operacji. Same ustalają założenia polityki depozytów i kredytów, tylko od nich zależy, ile płacą za pierwsze i pobierają za drugie. Nie rozporządzenia, ale konkurencja i rachunek ekonomiczny określają wysokość ustalanych przez każdy bank stóp procentowych. W tych jednak dziedzinach, które mają bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo systemu bankowego, nadzór bankowy ustanawia normy, które najczęściej mają negatywny wpływ na opłacalność operacji bankowych.
Banki komercyjne poważnie się między sobą różnią, dlatego też są, w zależności od przyjętych kryteriów, dzielone na różne rodzaje banków. Najczęściej za podstawowe kryterium podziału przyjmuje się strukturę własności, wtedy banki komercyjne są dzielone na:
- banki o kapitale państwowym,
- polskie banki prywatne,
- banki o kapitale zagranicznym.
Banki komercyjne można również podzielić na uniwersalne, czyli takie, które realizują wszystkie podstawowe operacje, i wyspecjalizowane, czyli koncentrujące się na określonych operacjach. Do banków komercyjnych należą banki hipoteczne, zgodnie z przepisami koncentrujące się na udzielaniu kredytów zabezpieczonych hipoteką na nieruchomości.
Banki komercyjne odgrywają kluczową rolę w polskim systemie bankowym. Przypada na nie około 94% depozytów zebranych przez wszystkie banki i także około 94% udzielonych kredytów bankowych.
Drugą wielką grupą banków są banki spółdzielcze. Dla tych banków podstawowym celem działalności jest zapewnienie właścicielom (spółdzielcom) dostępu do podstawowych produktów bankowych, a w szczególności do korzystnych kredytów. Wielkość osiąganego zysku ma oczywiście wpływ na realizację tego celu.
Większość banków spółdzielczych jest bardzo mała. Prawo nakazuje im wejście w skład banków regionalnych (dwa z nich - BUG i GBPZ - w praktyce mają zasięg ogólnopolski). Bez zgody banków regionalnych bankom spółdzielczym nie wolno realizować innych operacji niż przyjmowanie depozytów i udzielanie kredytów.
W 1998 roku powstała trzecia grupa banków - kasy oszczędnościowo-budowlane. Są to samodzielne banki o specyficznym charakterze, podstawowym celem ich działalności jest finansowanie budownictwa. W bankach tych kredyty otrzymują tylko ci klienci, którzy przez określony w umowie czas systematycznie składali depozyty o ustalonej wielkości.
Trzeba stwierdzić, że nadal w Polsce brakuje czwartego typu banków, a mianowicie banków komunalnych, czyli gminnych. Podstawowym celem działalności takich banków jest ułatwianie rozwoju gospodarczego gminy (zwykle - miasta), do której bank należy. Przed II wojną światową w Polsce liczba takich banków była znaczna, istniały one także i w mniejszych miastach (np. w Makowie Mazowieckim). Jest prawdopodobne, że w ciągu najbliższych lat bogate gminy i związki gmin ponownie powołają w Polsce swoje banki komunalne, z oczywistą szkodą dla interesów banków komercyjnych.
W jaki sposób system bankowy tworzy ,,Pieniądze?
Pieniądz papierowy wszedł do użycia w Europie w średniowieczu. Wcześniej stosowane złote i srebrne monety były niewygodne ze względu na swój ciężar. Ponadto przechowywanie większej ilości takich pieniędzy, a szczególnie ich przewożenie, nie było bezpieczne. Aby płatności handlowe były bezpieczniejsze i wygodniejsze, ludzie zaczęli deponować swoje monety u miejscowych złotników, otrzymując w zamian pisemne pokwitowanie przyjęcia depozytu. Pokwitowania te - to pierwotna forma pieniądza papierowego, a złotnicy je wystawiający zasługują na miano średniowiecznych ?bankierów". Kupcy akceptowali takie pokwitowania jako zapłatę za towary, ponieważ mogli je łatwo wymienić z powrotem na monety u złotnika. Taka forma płatności stawała się coraz bardziej popularna, szczególnie wśród kupców, którzy musieli często przemieszczać się z dużymi sumami pieniędzy. Używanie pieniądza papierowego w Europie Zachodniej stawało bardziej powszechne.
Podsumowanie
Podsumowując powyższe rozważania na temat systemu bankowego należy stwierdzić, że sektor bankowy w Polsce uległ ogromnym przeobrażeniom w okresie ostatnich kilkunastu lat, tj. od likwidacji systemu monobanku. Można stwierdzić że sektor bankowy był w okresie transformacji jedną z najbardziej dynamicznie rozwijających się części gospodarki. Ów rozwój dotyczył przede wszystkim zmian w podejściu do zarządzania ryzykiem, zmian w strukturze organizacyjnej, akceptacji usługowej roli banków wobec klientów, co zbliżyło polskie instytucje do banków funkcjonujących na rynkach rozwiniętych. Nie oznacza to jednak że ta ewolucja została już zakończona. Polski system bankowy, w obliczu przystąpienia naszego kraju do Unii Europejskiej, będzie musiał dostosować się do szeregu regulacji UE. Jednym z ważniejszych warunków integracji będzie uniezależnienie banku centralnego od władzy politycznej i zniesienie uprzywilejowanego traktowania sektora publicznego na rynkach finansowych. Obok czekających korzyści wynikającymi ze wstąpienia do UE, polskie banki będą musiały również sprostać kosztom, jakim jest między innymi konkurencja ze strony zagranicznych banków.