Gaś - Wybrane zagadnienia wspomagania psychologicznego młodzieży

1. OKRES DOJRZEWANIA DROGĄ DO DOROSŁOŚCI

Okres dojrzewania to szczególny okres rozwojowy, w którym dokonują się zmiany w obrazie siebie, w relacjach interpersonalnych, wzrasta liczba doświadczeń osobistych i społecznych, zmieniają się możliwości osiągania celów, krystalizuje się tożsamość….

Stadia rozwojowe w okresie dojrzewania

• Według Varenhorsta

• Wczesna adolescencja (12-15)

• Środkowa adolescencja (15-18)

• Późna adolescencja (18-22)

• Hatcher ( dodał preadolescencję 10-12, a potem jak wyżej)

• Bloss

• Preadolescencja (ok. 9-11) charakterystyczne dla tego okresu jest dojrzewanie płciowe, napięcia popędowe, wrogość u chłopców i zachowania chłopięce u dziewczyn

• Wczesna adolescencja (ok. 10-12) rozpoczyna się proces oddzielania się od rodziców, pojawiają się lęki i samotność a także preferowanie relacji rówieśniczych

• Pełna adolescencja (12-17) gwałtowne zmiany w sferze życia emocjonalnego arogancja, buntowniczość, lekceważenie autorytetów. Intensyfikacja wymiaru życia seksualnego (wg Gasia heteroseksualnego)

• Późna adolescencja (17-20) konsolidacja życia psychicznego, kończy się proces identyfikacji psychoseksualnej, dążenie do partnerstwa

• Okres poadolescencyjny (powyżej 20) konsolidacja ról społecznych i wybór stylu życia, pojawia się poczucie siły, stabilizuje się poczucie osobistej godności i szacunek do samego siebie

Cele rozwojowe wg Varenhorsta

• Doświadczenie fizycznej dojrzałości seksualnej (zwykle między 12 a 16), wiąże się ze strefą biologiczną, wymaga zmiany obrazu siebie, przyjęcia nowych ról

• Rozwijanie własnej indywidualności odpowiedź na pytania „kim jestem?”, „jakie są moje relacje z innymi?” prowadzi do stabilnej koncepcji siebie

• Kształtowanie zobowiązań społecznych włączenie się do współdziałania z szerokim społeczeństwem, prowadzi do odkrycia sensu życia, określenia swojego miejsca w społeczeństwie

• Uzyskanie autonomii najtrudniejsze zadanie, zarówno dla nastolatka jak i jego rodziców, polega na stopniowym uwalnianiu się od rodziców i wzrostu znaczenia grupy rówieśniczej

• Wyrastanie z egocentryzmu który przejawia się w poczuciu „bycia na scenie”, rodzaju psychicznej samotności (nikt mnie nie rozumie). Przewalczenie egocentryzmu prowadzi do poczucia wspólnoty z innymi i dostrzeżeniu problemów innych ludzi.

• Reorganizacja systemu wartości wiąże się z reorganizacją systemów myślenia i przejściem od konkretów do abstrakcji

Trudności jakie napotyka nastolatek przy osiąganiu powyższych celów wg Burgina (choć bardziej to wygląda na zadania)

• Wytworzenie nowych wzorców działania i przeżywania

• Wykształcenie dojrzałych mechanizmów kontrolujących agresję

• Rozwinięcie procesów regulacyjnych (w związku z nasileniem popędów)

• Doświadczenie żalu po utraconym dzieciństwie

• Uświadomienie sobie odpowiedzialności za własne uczucia, myśli i działania

• Zdobycie nowej identyfikacji

Wnioski

• Nie należy traktować okresu dojrzewania jako biernego oczekiwania na dorosłość! W tej fazie życia młodzi ludzie są bardzo aktywni

2. ROZWOJOWE ZNACZENIA ZABURZEŃ W ZACHOWANIU NASTOLATKÓW

*Zachowania dewiacyjne mogą stanowić element rozwoju nastolatka, odgrywają ważną rolę w osiąganiu wczesnej dorosłości

Źródła zachowań dewiacyjnych wg Norem-Hebeisen i Hendin

• 5 kategorii czynników współwystępujących z zaburzeniami zachowania:

• Fizjologiczno-genetyczne (takie procesy somatyczne jak nadpobudliwość, alergie, dziedziczność, poziom cukru we krwi współwystępują np. z odurzaniem się)

• Poznawczo-emocjonalne (systemy wartości, motywacja, emocje łączą się ze strategiami poszukiwania sensu życia, lękiem i depresją)

• Behawioralne (obejmują odreagowanie, rozwiązywanie problemów, samokontrolę)

• Sieć społeczna (rówieśnicy, rodzice, nauczyciele)

• Społeczno-kulturowe (media, poglądy na temat młodzieży, przepisy prawne)

Korelaty wspólne dla większości zachowań dysfunkcjonalnych młodzieży zwykle obejmują 3 kategorie czynników - poznawczo emocjonalne ( niska samoocena, impulsywność, negatywne postawy wobec szkoły, niskie aspiracje), behawioralne (łamanie dyscypliny szkolnej, używanie środków odurzających), sieci społeczne (patologie w rodzinie)

• Młodzież podejmuje zachowania dysfunkcjonalne głównie na skutek takich zmiennych jak:

• Stresy (częste i silne)

• Brak w zakresie umiejętności (rozwiązywania problemów, porozumiewania się)

• Sytuacja presji

Powyższe zmienne współdziałają ze sobą a wygląda to tak:

Istota zaburzeń wg Jessora

Każde dysfunkcjonalne działanie jest wypadkową wzajemnych interakcji między trzema grypami zmiennych

Każdy z tych systemów jest skomponowany ze struktury powiązanych ze sobą zmiennych i tak skonstruowany, że jego konsekwencją jest skłonność do zachowań dewiacyjnych (jest to teoria opisowa a nie wyjaśniająca!)

• Zmienne wyjściowe i podstawowe

• Struktura społeczno-demograficzna

• Socjalizacja

• Zmiennych społeczno- psychologicznych

• System osobowości

• System spostrzegania środowiska (najbardziej niezmienny związek z zachowaniem)

• Zmienne bliższe (bezpośrednio implikują działania)

• Zmienne dalsze (mniejsze znaczenie w determinowaniu zachowań)

• Zmienne zachowania społecznego

• System zachowań

• Struktura zachowań dewiacyjnych

• Struktura zachowań konwencjonalnych

(W zależności od przebiegu działania, społecznego kontekstu, znaczenia dla osoby, wieku, płci, statusu społecznego i okresu historycznego)

Trochę to skomplikowane, ale może to Wam rozjaśni w głowach :

Nie wszystkie zachowania dewiacyjne są jednoznacznie złe. Niekiedy są one ukierunkowane na cel i pełnią określone funkcje. Są to zachowania takie jak:

• Działania instrumentalne (ukierunkowane na osiągnięcie zablokowanego celu)

• Działania manifestujące opozycję (wobec autorytetu, społeczeństwa - np. Hipisi podczas wojny w Wietnamie)

• Działania ukierunkowane na redukcję lęku, frustracji i obaw (zachowania ucieczkowe - narkotyki, Internet)

• Sposoby manifestowania solidarności z rówieśnikami, uzyskiwania poczucia przynależności do grupy rówieśniczej lub doświadczania identyfikacji z grupą młodzieżową

• Działania zmierzające do zademonstrowania sobie i innym osobom znaczących ważnych atrybutów własnej tożsamości (np. palę bo chcę być „twardzielem”)

• Zachowania pozwalające na pozorne osiągnięcie wyższego poziomu rozwoju (seks i alkohol jako atrybuty dorosłości)

Nowaka koncepcja kryzysu społecznego

• Zdaniem autora wszelkie zaburzenia zachowania są konsekwencją długotrwałego kryzysu społecznego. W takiej sytuacji dotychczas efektywne środki przestają służyć realizacji celów. Autor wyróżnia 9 typów adaptacji:

• Konformizm (kontynuacja osiągana celów za pomocą dotychczasowych środków)

• Frustracyjna fiksacja (uporczywe trzymanie się celów, bez wiary na ich realizację, niezdolność zmiany środków)

• Innowacja w zakresie środków (przy zachowaniu dotychczasowych celów może prowadzić do dewiacji)

• Innowacja w zakresie celów (dotychczasowe środki może prowadzić do dewiacji)

• Wycofanie się (odrzucenie zarówno celów jak i środków)

• Rytualizm (fiksacja na środku, mimo zmienionych warunków. Celem jest dążenie do podtrzymania własnej wartości)

• Kontrrytualizm (własny rytuał, powstały na bazie opozycji do norm instytucjonalnych, mechanizm pośredni między wycofaniem się a rytualizmem)

• Utopia (nowy cel ale brak środków na jego osiągnięcie, prowadzi do zamknięcia się w sferze marzeń. Gdy pojawią się środku utopia przechodzi w bunt)

• Bunt (zmiana celów i środków)

3. PROCES WSPOMAGANIA

Aby pomóc młodzieży, zdaniem Varenhorsta należy:

• Okazywać młodzieży więcej szacunki

• Okazywać młodzieży więcej zaangażowania i zainteresowania

• Tworzyć młodzieży warunki do konstruktywnego eksperymentowania w życiu

• Tworzyć młodzieży warunki do rozwijania kompetencji społecznej

• Zapewnić młodzieży możliwość korzystania z pomocy dorosłych wolontariuszy lub specjalistów

• Stworzyć młodzieży więcej okazji do rozwoju moralnego

• Udzielać młodzieży pomocy w odnajdywaniu sensu życia

Modele wspomagania według Brickmana i współpracowników:

Podstawą do ich wyróżnienia jest odpowiedź na pytania: kto jest odpowiedzialny za zaistniałe trudności i kto jest odpowiedzialny za ich rozwiązanie>

• Model medyczny

• Człowiek nie jest odpowiedzialny ani za trudności ani za wspomaganie

• Traktuje się go jak osobę chorą

• Jego zadaniem jest poszukanie fachowej pomocy i bezdyskusyjne podporządkowanie się

• Niebezpieczeństwo: ubezwłasnowolnienie, apatia

• Atrakcyjny model dla wspomagającego - nieograniczona kontrola

• Dominuje w szkole podstawowej

• Model kompensacyjny

• Człowiek nie jest odpowiedzialny za powstanie problemów ale jest odpowiedzialny za ich rozwiązanie

• Przyczyną trudności jest to, że jednostka nie otrzymuje tego co jest jej potrzebne do życia i do czego ma prawo

• Zadaniem osoby wspomagającej jest kompensowanie dotychczasowych braków i współpraca

• Wartość - akcent na twórczą aktywność człowieka, szacunek do osoby wspomaganej

• Minus- może powstać nieufność i wrogość wobec otoczenia, ponieważ trzeba się zmagać z problemami niezawinionymi przez siebie

• Szkoła średnia

• Model oświatowy

• Człowiek jest odpowiedzialny za pojawienie się swoich problemów a nie jest odpowiedzialny za ich rozwiązanie

• Pomoc koncentruje się na edukacji wspomaganego

• Osoba wspomagana utwierdza się w przekonaniu o własnej słabości

• Klasyczny przykład AA

• Negatywne strony- obsesyjna koncentracja na problemie

• Stosują go placówki resocjalizacyjne

• Model moralny

• Człowiek jest odpowiedzialny i za problemy i za rozwiązania

• W konsekwencji inni nie są zobowiązani do pomagania a nawet nie potrafią skutecznie pomóc

• Problemy wynikają z jego lenistwa, zaniedbań

• Pomoc polega jedynie na uświadomieniu odpowiedzialności i zachęceniu do samodzielnego szukania rozwiązań

• Wartość - poczucie odpowiedzialności

• Słabość - samotność osoby z problemem

• Stosowany w szkolnictwie wyższym

Dla jasności:

Cechy kontaktu wspierającego	Model medyczny	Model kompensacyjny	Model oświatowy	Model moralny
Odpowiedzialność za problem	Nie	Nie	Tak	Tak
Odpowiedzialność za rozwiązanie	Nie	Tak	Nie	Tak
Obraz wspomaganego	Chory	Zdeprywowany	Winny	Leniwy
Obowiązki wspomaganego	Akceptacja	Oczekiwanie	Podporządkowanie	Dążenie
Obraz wspomagającego	Ekspert	Podwładny	Autorytet	Partner
Obowiązki wspomagającego	Leczenie	Mobilizacja	Dyscyplinowanie	Zachęta
Istota natury ludzkiej	Słaba	Dobra	Zła	Silna
Potencjalne zagrożenia	Zależność	Alienacja	Fanatyzm	Samotność

Wspomaganie jako tworzenie warunków rozwoju

• Perspektywa humanistyczna - według Barammera kontakt wspierający polega na tworzeniu warunków wszechstronnego rozwoju

- Cechy - Postawy - Wartości

- Rozumienie - Stwarzanie komfortu - Działanie

- Zaufanie do siebie i innych - Szacunek - Wolność

- Dla osoby - Dla społeczeństwa

• Kluczową rolę w tak rozumianym procesie odgrywa osoba wspierająca (terapeuta).

• Brammer wyróżnia warunki konieczne i ułatwiające rozwój (jedne i drugie po stronie terapeuty)

• Warunki konieczne (cechy terapeuty)

• Świadomość siebie i swojego systemu wartości

• Przeżywanie i okazywanie uczuć

• Pełnienie funkcji modelowych dla wspomaganego

• Zainteresowanie ludźmi i sprawami społecznymi

• Jasne zasady etyczne

• Poczucie odpowiedzialności

• Warunki ułatwiające rozwój (cechy terapeuty)

• Empatia

• Ciepło i opiekuńczość

• Otwartość

• Pozytywny stosunek do siebie i wspomaganego

• Konkretność i specyficzność

• Dodatkowo Brammer wyróżnił 3 grupy umiejętności pomagania

• Umiejętności rozumienia (słuchanie, prowadzenie, odzwierciedlanie, podsumowywanie, konfrontowanie, interpretowanie i informowanie)

• Umiejętności zapewnienia komfortu u postępowania w sytuacji kryzysu (wspieranie, interweniowanie, skupianie się i kierowanie)

• Umiejętności pozytywnego działania (rozwiązywanie problemów, podejmowanie decyzji, zmienianie zachowania)

• I na koniec etapy działania wpierającego

1. Wstęp (przygotowanie wspomaganego do współpracy)

2. Klaryfikacja (określenie problemu)

3. Strukturowanie (sformułowanie kontaktu)

4. Relacja (kontakt i zaangażowanie osoby wspomaganej)

5. Eksploracja (okres aktywności pomagającego)

6. Konsolidacja (czas kiedy wspomagany musi zacząć aktywnie działać, ćwiczyć nowe umiejętności)

7. Planowanie (zakończenia kontaktu i dalszych działań w realnym życiu)

8. Zakończenia (podsumowanie procesu i osiągniętych celów)

Specyficzne wyniki rozwojowe!

---