HUSSERL EDMUND, 1859-1938, filozof niem.; twórca nowocz. fenomenologii, czł. fr. AN, Amer. Akad. Sztuk i Nauk, Akad. Brytyjskiej. Urodził się 8 IV w żyd. rodzinie w Prościejowie na Morawach. Po ukończeniu gimnazjum w Ołomuńcu studiował 1876-78 w Lipsku astronomię, matematykę i filozofię, a 1878-81 w Berlinie matematykę (u C. Weierstrassa) i filozofię (u F. Paulsena). Doktoryzował się 1882 w Wiedniu na podstawie rozprawy Beiträge zur Theorie der Variationsrechnung i rozpoczął pracę jako asystent Weierstrassa w Berlinie. Za namową T. Masaryka, prof. filozofii na Uniw. Karola w Pradze i późniejszego prez. Czechosłowacji, odbył studia filoz. w Wiedniu u F. Brentany (1884-86). W 1887 rozpoczął pracę jako asystent u C. Stumpfa w Halle, u którego też habilitował się na podstawie pracy Über den Begriff der Zahl (1887). W 1891 opublikował książkę Philosophie der Arithmetik, która została bardzo krytycznie oceniona przez G. Fregego. Negatywna recenzja spowodowała przyjęcie przez H. stanowiska kryt. wobec psychologizmu. Przez 14 lat pracował w Halle jako Privatdozent. Tam opublikował Badania logiczne, epokowe dzieło określone przez W. Diltheya jako „pierwszy wielki krok naprzód dokonany w filozofii od czasów I. Kanta”. W 1901 przeniósł się do Getyngi, gdzie 1906 został mianowany profesorem. Wraz ze swoimi uczniami (M. Geiger, A. Pfänder, A. Reinach) zał. „Jahrbuch für Philosophie und phänomenologische Forschung”, w którym pierwszym opublikowanym tekstem były Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii (1913). Książka ta stanowiła zwrot H. do filozofii transcendentalnej. W 1916 przejął katedrę filozofii na uniw. we Fryburgu Bryzgowijskim po H. Rickercie. W 1928 przeszedł na emeryturę. Odbył wówczas wiele podróży (m.in. do Amsterdamu i Paryża). Z paryskich wykładów powstały Medytacje kartezjańskie. Z pocz. 1933, jako prof. żyd. pochodzenia, zaczął być upokarzany przez władze nazistowskie: zmuszony do natychmiastowego urlopu. Szybko potem zakazano mu wstępu na uniwersytet. Odrzucił zaproszenie do Los Angeles, które wysłał mu jeden z uczniów. Ostatnie dzieło (Kryzys nauk europejskich i fenomenologia transcendentalna) pisał już w całkowitej izolacji. Zmarł we Fryburgu Bryzgowijskim 27 IV. Do najważniejszych dzieł H. należą: Badania logiczne (t. 1-2 1900-01, wyd. pol. t. 1 1996), Idea fenomenologii (1907, wyd. pol. 1990), Filozofia jako ścisła nauka (1911, wyd. pol. 1992), Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii (t. 1 1913, wyd. pol. 1967, t. 2 1952, wyd. pol. 1974), Formale und transzendentale Logik (1929), Medytacje kartezjańskie (1931, wyd. pol. 1982), Kryzys nauk europejskich i fenomenologia transcendentalna (1937, wyd. pol. 1987). Oprócz opublikowanych dzieł H. pozostawił 45000 stron manuskryptów, które jego uczeń, ojciec Van Breda, wywiózł z narażeniem własnego życia do Belgii, gdzie przy uniw. w Leuven powstało Husserl-Archiv. Publikuje ono do dzisiaj kolejne tomy Husserlianów.
Rozpoczynając oryginalne badania od filozofii matematyki, traktowanej pod wpływem Brentany w sposób psychologistyczny, H. już w latach 90. XIX w. zajął się gł. problematyką filoz. podstaw logiki; zaznaczył się przy tym przełom teoret., który doprowadził do ostrej krytyki psychologizmu w logice (t. 1 Badań logicznych). W przeciwieństwie do przedstawicieli psychologizmu, którzy uważali twory log. (pojęcia, sądy, wnioski) za fakty psych., H. widział w nich przedmioty idealne, pozaczasowe. W t. 2 Badań logicznych dociekał przede wszystkim, co to jest znaczenie wyrażeń; sformułował krytykę empirystycznych teorii, odrzucających istnienie przedmiotów idealnych, wykazując błędy log. tych teorii albo pomijanie właściwego zagadnienia; wypracował formalne pojęcia całości-części, a zwł. części samodzielnych i niesamodzielnych; przeprowadził analizę „pojęć niesamodzielnych”, takich jak „i”, „lub”, „albo” i wysunął po raz pierwszy ideę „czystej gramatyki”, czyli tego, co potem nazwano „logiczną syntaksą”.
W 1901-13 H. rozszerzył zakres badań na zagadnienia teorii poznania w ogóle (zwł. doświadczenia) i zarysował koncepcję filozofii, która byłaby nauką ścisłą, w odpowiedzialny sposób wyjaśniającą podstawowe pojęcia i zasadnicze twierdzenia. Miała nią być czysta fenomenologia jako opisowo-ejdetyczna nauka o czystych przeżyciach (Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii); środkiem do odkrycia dziedziny czystej świadomości miała być „redukcja fenomenologiczna”, polegająca na „zawieszeniu” lub zneutralizowaniu naturalnego przeświadczenia o istnieniu świata realnego i wszelkich innych przedmiotów poznania. Redukcja ta jest jednym z zabiegów metody fenomenologicznej w ogóle, która miała realizować hasło „powrotu do rzeczy” za pomocą opisowych analiz i rozróżnień mających za zadanie wykrycie istoty przedmiotu badanego w bezpośredniej naoczności. Pozaczasowe istnienie przedmiotów idealnych nadal było przez H. uznawane, natomiast w rozległych analizach różnych aktów czystej świadomości, zwł. spostrzeżenia zewn., w przeciwstawieniu do spostrzeżenia immanentnego doszły do głosu wyraźne tendencje idealizmu transcendentalnego na miejsce zaznaczającej się w poprzednim dziele postawy realistycznej. Po 1918 tendencje te silnie się wzmogły, szczególnie w Medytacjach kartezjańskich i w Formale und transzendentale Logik. Ostatnie dziesięciolecie życia H. było wypełnione różnymi dociekaniami, które zaowocowały jednak jedynie pracą Kryzys nauk europejskich i fenomenologia transcendentalna, ogłoszoną tylko częściowo za jego życia. Kryzys ten polega, zdaniem H., na tym, iż nauka eur., utraciwszy kontakt z bezpośrednim doświadczeniem i ostateczną subiektywnością, nastawiła się wyłącznie na pojęciowo określony świat „obiektywny” nauki, nie zdając sobie sprawy, iż stanowi on jedynie wyższą formę obiektywizacji nadbudowującej się nad światem, w którym żyjemy (Lebsenswelt). Fenomenologia H. wywarła ogromny wpływ na filozofię i inne nauki humanist. XX w. W filozofii gł. na M. Heideggera, M. Schelera, z którymi H. także polemizował, i na J.-P. Sartre'a. H. pozostawił grono wybitnych uczniów (m.in. R. Ingarden, J. Patočka), wśród których wielu dokonało konwersji (m.in. na katolicyzm E. Stein — błogosławiona Teresa Benedykta od Krzyża, D. von Hildebrand). Po śmierci H. rozwinął się ruch fenomenologiczny, który wpłynął m.in. na filozofię wł. (A. Banfi), fr. (M. Merleau-Ponty),amer. (M. Farber), na etykę (N. Hartmann), estetykę (O. Dufrenne), socjologię (A. Schütz, A. Gurwitsch), fenomenologiczną psychologię (A. Pfänder) i badania nad podstawami matematyki (M. Geiger, O. Becker).
R. INGARDEN Wstęp do fenomenologii Husserla, Warszawa 1974; L. KOŁAKOWSKI Husserl i poszukiwanie pewności, Warszawa 1987; J. SZEWCZYK O fenomenologii Edmunda Husserla, Warszawa 1987.