POLSKA W XII- XIII WIELKU
USTAWA SUKCESYJNA BOLESŁAWA KRZYWOUSTEGO I JEJ ZNACZENIE
Książe Bolesław (1106- 1138), w wyniku zwycięskich walk z bratem Zbigniewem i pomyślnego powstrzymania najazdu niemieckiego cesarza Henryka V (1109 obrona Głogowa, porażka Niemców pod Wrocławiem- Psie Pole), zjednoczył ziemie polskie. Polska obroniła swą niezależność, przestała płacić Czechom trybut. W wyniku ciężkich walk (1113-1122) rycerze polscy zajęli Szczecin i podporządkowali Krzywoustemu cały Pomorze. Książe polski, traktował całą ziemię jako swoją własność (państwo patrymonialne), mając kilku synów i chcąc zapobiec walkom o władzę ustanowił podział państwa i zasadę obejmowania zwierzchniej władzy w Polsce. Tak zwana ustawa sukcesyjna nie była testamentem Krzywoustego- została przyjęta na kilka lat przed śmiercią Bolesława i z pewnością potwierdzona na wiecu możnych duchownych i świeckich. Celem było zapobieżenie rozbiciu państwa, co było charakterystyczne w ówczesnej Europie (Ruś, Francja, Czechy).
Ustawa sukcesyjna dzieliła nasz kraj na dzielnice dziedziczne- mogły one ulegać dalszym podziałom. Miała służyć zabezpieczeniu synów Krzywoustego i ich następców. Dzielnica niedziedziczna- senioralna- pozwalała księciu seniorowi (najstarszemu) na sprawować władzę nad juniorami. Prawdopodobnie dzielnica senioralna obejmowała: ziemię krakowską, ziemię łęczycko- sieradzką, część Wielkopolski z Gnieznem i Kaliszem. Senior miał zwierzchność lenną nad Pomorzem. Senior w stosunku do juniorów posiadał szczególne uprawnienia- prerogatywy- prowadzenie polityki zagranicznej, inwestytura dostojników kościelnych także na ziemiach juniorów, mianowanie kasztelanów w grodach ziem juniorów, naczelne dowództwo nad wojskami, zwierzchność sądowniczą nad juniorami.
Po śmierci księcia Bolesława Krzywoustego rozpoczął się okres rozbicia dzielnicowego. Toczyły się walki wewnętrzne mające na celu pogłębienie rozdrobnienia i konsekwentne ograniczenie pozycji seniora.
Senior Władysław Wygnaniec (1138-1146) objął we władanie dzielnicę dziedziczną i senioralną. Po kilku latach wybuchł konflikt między braćmi (juniorzy bez zgody seniora zwołali wiec w Łęczycy w 1141 r., konflikt o ziemię łęczycko- sieradzką po śmierci księżnej- wdowy Salomei). Rozpoczęła się wojna domowa. Stronę juniorów poparli możni świeccy i Kościół polski. Władysław pokonany uciekł z kraju (1146).
Senior Bolesław IV Kędzierzawy (1146-1173)- zajął ziemię senioralną i jednocześnie Śląsk, dziedziczną dzielnicę Władysława Wygnańca. Wygnany książę prosił cesarza i papieża o interwencję w Polsce w obronie swoich praw, co spowodowało kilka wypraw cesarza Fryderyka I Barbarossy na ziemie polskie. W 1173 r. pokonany książę Bolesław (lennik niemiecki) zmarł.
Senior Mieszko III Stary (1173-1177, 1198-1201,1202)- jego działania do wzmocnienia władzy książęcej spotkały się z wrogim nastawieniem możnych duchownych i świeckich. Miał duże trudności w swojej dzielnicy dziedzicznej- Wielkopolsce: walka z synem o władzę. W wyniku działania opozycji (1177) został wypędzony z Krakowa.
Książe królewski Kazimierz II Sprawiedliwy (1177-1194)- objął władzę w Krakowie w wyniku zamachu i obalenia postanowień ustawy sukcesyjnej ojca (żył jeszcze wówczas brat Mieszko III i bratankowie- książęta Śląscy i wielkopolscy). Znalazł poparcie w możnowładztwie i Kościele. Została obalona wola ojca i zasada senioratu i pryncypatu. Rządy sprawował z woli społeczeństwa na mocy jego prawa do wyboru władcy. W 1180 r. na wiecu w Łęczycy Kazimierz zrzekł się na rzecz Kościoła prawa do dóbr po zmarłych biskupach i ograniczył nadużycia możnych w korzystaniu z powód (transportu) i stacji ( darmowego mieszkania w drodze) w dobrach kościelnych. Kazimierz uzyskał poparcie Kościoła na ziemiach polskich i papieża dla swoich rządów w Krakowie, a także rządów swoich dzieci. Uchwały wiecu z Łęczycy zapoczątkowały proces nadawani Kościołowi i immunitetów (przywilejów), które osłabiały władzę książęcą w Polsce. Państwo Kazimierza Sprawiedliwego obejmowało: ziemię krakowską, łęczycko- sieradzką, sandomierską: Mazowsze i Kujawy znajdowały się pod jego panowaniem początkowo z tytułu opieki nad Leszkiem, synem Bolesława Kędzierzawego, a po jego śmierci zostały włączone bezpośrednio do państwa Kazimierza.
Kazimierz Sprawiedliwy zmarł nagle w 1194 r. Władzę w Krakowie objęła regencja (biskup krakowski Pełka i wojewoda Mikołaj) w imieniu małoletniego syna Kazimierza Sprawiedliwego, Leszka Białego. W walce o Kraków i zachowanie zasady senioratu nie ustawał Mieszko Stary, który w 1198 r. w porozumieniu z regencją objął rządy w Krakowie imieniu Leszka Białego. Około 1201 r. Mieszko Stary ponownie uszedł z Krakowa. W roku następnym ponownie powrócił i zmarł jako książę krakowski w 1202 r. Panowanie na tronie księcia Leszka Białego (1202-1227) to okres walk o Kraków, którego posiadanie było traktowane jako symbol zwierzchności nad Polską. Śmierć księcia Leszka Białego i starszych książąt śląskich kończy ostatecznie obowiązywanie zasady senioratu i pryncypatu w Polsce. Rozbicie dzielnicowe w Polsce dotyczyło zwłaszcza Mazowsza, Śląska i Kujaw.
POLITYKA ZAGRANICZNA- STRATY TERYTORIALNE
Książę Bolesław Krzywousty (1106-1138) musiał podjąć walkę z Niemcami o zachowanie samodzielności- w 1109 r. najazd niemiecki Henryka V na ziemie polskie (w obronie praw Zbigniewa) zakończył się zwycięstwem księcia polskiego- dzięki sojuszowi z Węgrami (król Koloman), książę czeski nie wsparł cesarza. Suwerenność Polski została obroniona, a cesarz wycofał się z naszego kraju. Kontakty polsko- niemiecko- czeskie dotyczyły nie tylko wzajemnych pretensji prawnych (zwierzchności), ale także rywalizacji tych państw na terenach sąsiednich:
- w 2 połowie XI w. uniezależniło się od władców polskich bogate Pomorze będące terenem wypraw misyjnych i możliwym terenem ekspansji terytorialnej (atrakcyjne dla wielu możnych i rycerstwa). Wyprawy na Pomorze podejmował już Władysław Herman. Również Bolesław Krzywousty wyprawiał się na bogate tereny pomorskie w latach 1103- 1105- były to wyprawy o charakterze łupieżczym. W latach 1116- 1123 Bolesław Krzywousty podporządkował sobie Pomorze Gdańskie a następnie Pomorze Zachodnie ze Szczecinem i wyspami Uznam i Wolin. Dzielnica gdańska została włączona bezpośrednio do Polski a Pomorze Zachodnie stało się polskim lennem (książę Warcisław lennikiem- ponowna chrystianizacja ziem pomorskich, biskupstwo kruszwickie z siedzibą we Włocławku, nowe biskupstwa w Lubuszu i pomorskie z siedzibą w Wolinie- 1140);
- wyprawy Bolesława KRZYWOUSTEGO na WĘGRY- poparcie dla władcy niechętnego wpływom niemieckim, przegrane walki z Czechami o Śląsk;
- program pomorski zaangażowanie się w konflikty w Czechach i Węgrzech, próby arcybiskupów magdeburskich podporządkowania sobie Kościoła polskiego zmusiły naszego władcę do przybycia w 1135 r. na wezwanie cesarza Lotara II na zjazd w Merseburgu- Krzywousty złożył cesarzowi hołd lenny z Pomorza, zawarł układy z królem węgierskim a kilka lat później z księciem czeskim. Za sukces Bolesław mógł uważać poparcie cesarskie dla samodzielności Kościoła polskiego- w 1136 r. Krzywousty doprowadził do ostatecznego uniezależnienia Kościoła polskiego od niemieckiego.
W okresie rozbicia dzielnicowego- szczególnie w pierwszym etapie- nad państwem polskim zawisła groźba pełnego podporządkowania cesarstwu. W czasie dwóch wypraw niemieckich Fryderyka I Barbarossy (1157 i 1173) senior Bolesław Kędzierzawy złożył hołd lenny cesarzowi (Krzyżaków , Poznań), zapłacił wysoki trybut- były to akty sporadyczne, które nie przesądziły o ostatecznym podporządkowanych ziem polskich Niemcom. W XIII w. , mimo kilku prób ze strony niemieckiej podporządkowania ziem polskich, książęta polscy (w większości) utrzymali niezależność. Niektórzy książęta piastowcy, wspólnie z lokalnymi władcami niemieckimi podejmowali wyprawy na sąsiednie tereny Słowian i Prusów.
Książęta polscy utrzymywali także kontakty z Rusią. Władcy polscy brali sobie za żony księżniczki ruskie, lub odwrotnie. Zaangażowanie się w sprawy ruskie wyrażało się wyprawami książąt polskich na wschód- Leszek Biały, Konrad Mazowiecki i inni.
POLSKIE STRATY TERYTORIALNE:
- władcy pomorscy, wobec naporu niemieckiego i duńskiego, popadli w XII w. w zależność od obcych- 1180 r. Bogusław I zachodniopomorski został lennikiem cesarza Fryderyka I Barbarossy . Mimo przejściowych sukcesów duńskich, w 1231 r. cesarz Fryderyk II Sztauf potwierdził zwierzchnictwo margrabiów brandenburskich nad Pomorzem. W 1188 r. biskup pomorski zerwał związek z metropolią gnieźnieńską:
- Pomorze Gdańskie- aż do 1227 r. pozostawało w mniej lub bardziej trwałych związkach z władcami polskimi- lokalni książęta wspierali władców polskich i uznawali ich zwierzchnictwo. Na kilkadziesiąt lat książęta gdańscy stali się prawie niezależnymi władcami, atakowani przez margrabiów niemieckich i Duńczyków:
- po sprowadzeniu w 1226 r. przez księcia Konrada Krzyżaków na ziemie Polski, nad terenami i ziemiami Prusów zawisło śmiertelne niebezpieczeństwo-
- o ważny strategicznie gród Lubusz i ziemię lubuską toczyły się zacięte walki (pierwsza połowa XIII w.). W 1249 r. jeden z książąt śląskich Bolesław Rogatka zawarł układ z arcybiskupem magdeburskim Wilbrandem- uzyskani pomocy w walce z bratem za cenę części Lubusza i ziemi lubuskiej. W konsekwencji Brandenburczycy w latach 1250-1251 zbrojnie zajęli Lubusz i ziemię lubuską
- zaczątki nowej Monarchii, która zaczęła wciskać się klinem między Pomorze a Wielkopolskę.
WŁADZA KSIĄŻĘCA- SPOŁECZEŃSTWO
Rozbicie dzielnicowe sprzyjało słabnięciu władzy centralnej princepsa a wzrostowi znaczenia lokalnych książąt- juniorów, którzy będąc wielokrotnie w konflikcie z innymi władcami piastowskimi szukali poparcia i pomocy. Uzyskiwali ją od możnych duchownych i świeckich- poparcie możnych uzależnione było od nadania przywilejów, które osłabiały władzę książęcą a wzmacniały możnowładców, domagających się o zwiększenie uprawnień o coraz słabszego księcia. Próby wzmocnienia władzy książęcej przez Władysława Wygnańca, Mieszka Starego.
- zakończyły się wybuchem wojny domowej i obaleniem władców przez możnowładztwo krakowskie. Powierzenie przez możnych krakowskich księciu Kazimierzowi Sprawiedliwemu tronu krakowskiego, w brew woli Krzywoustemu, złamało zasadę niepodważalności woli panującego- z czasem tron krakowsko-sandomierski z woli możnych, uzurpujących sobie prawo wyboru władcy, stał się de facto elekcyjny. Uznanie przez możnych krakowskich lokalnych książąt za panów Krakowa dokonywało się pod warunkiem każdorazowych nadań kolejnych przywilejów i wolności.
W okresie rozbicia dzielnicowego i kształtowanie się stanów wzrosło znaczenie wieców. Coraz częstszą praktyką stawało się uczestniczenie w wiecach jedynie wąskiej grupy dostojników duchownych i świeckich (w przeciwieństwie do okresu minionego, kiedy uczestniczyli w nich wolni ludzie. Wiec międzydzielnicowy łączył kilka wieców dzielnicowych pod przewodnictwem księcia lub książąt. Urzędniczy wiec dzielnicowy odbywał się w każdej dzielnicy osobno, przynajmniej raz do roku. Książę konsultował się z wiecem w sprawach: podziału ziemi i spadku, powołania następcy, nałożenia podatku, ustanowienia nowych praw, prowadzenia polityki zagranicznej, wydani przywilejów i lokacji, obsadzania urzędów. Na początku XIV w. pojawiły się pierwsze urzędnicze wiece ogólnopaństwowe z których następnie wykształcił się sejm walny, czyli parlament polski
Organizacja wojskowa państwowa była związana z przeobrażeniami systemu militarnego państwa w połowie XI w. Coraz mniejsze znaczenie miała drużyna książęca, a punkt ciężkości przesunął się na osiadłych na ziemi wojów- rycerzy- w czasie rozbicia dzielnicowego stali się podstawą organizacji wojskowej państwa. Książę płacił rycerzom za wyprawy poza granice kraju, wykupywał ich z niewoli, wynagradzał poniesione straty. Na wojnie dowodził książę- wódz, a w jego zastępstwie wojewoda lub starosta. Powszechność obowiązku wojskowego była ograniczona- objęła całą ludność w przypadku wojny obronnej w granicach ziemi. Chłopi byli zobowiązani do budowy i naprawy umocnień grodów, robienia zasadzek na nieprzyjaciela, dostarczania wozów i koni do transportu. Miast- obok załogi książęcej- bronili na murach mieszczanie.
XII i XIII stulecie przyniosły na ziemiach polskich ukształtowanie się w społeczeństwie średniowiecznym stanów.
Duchowieństwo- posiadało odrębne prawa (prawo kanoniczne), własny system organizacji dóbr, wobec ograniczoności przez celibat samej liczebności, poprzez liczne nadania ziemskie i immunitetowe- stało się samodzielną siłą, często występującą przeciwko władcy.
Rycerstwo- druga grupa, uzyskując nadania ziemskie i immunitety, dążyła do współdecydowania o losach ziemi, kraju, współrządzenia z księciem, ograniczając jednocześnie udział przedstawicieli innych stanów w rządach. Rycerstwo w XIV w. zaczęło się zamykać, dostęp do tego stanu stał się trudny, choć awans ze stanu mieszczańskiego czy kmiecego był jeszcze możliwy.
Mieszczaństwo- jako odrębny stan pojawiło się podczas lokacji miejskich na prawie niemieckim- mieszkańcy lokowanych miast otrzymywali własny samorząd, sądownictwo, często miastom przydzielano dodatkowe przywileje.
Stan chłopski- nie uprzywilejowana grupa ludności (obok mieszczaństwa)- chłopi wsi zakładanych na prawie niemieckim posiadali wolność osobistą (swoboda opuszczenia wsi po uiszczeni czynszu) prawo do uprawianej ziemi, sądownictwo książęce (często ograniczone na mocy przywileju dla rycerstwa).
Ukształtowały się dwa rodzaje immunitetów: ekonomiczny- książę rezygnował z pobierania określonych posług lub danin płaconych przez ludność włości immunizowanej. Pan majątku otrzymywał świadczenia, które dawniej spływały na ręce księcia; sądowy- ograniczał lub całkowicie znosił sądownictwo książęce (urzędników) w dobrach immunizowanych. Pan majątku stawał się sędzią w swoich dobrach. Nadając immunitety książę ograniczał swoją władzę rozszerzając jednocześnie zakres władzy stanów uprzywilejowanych- immunitety objęły dobra duchowne (różne instytucje kościelne) i świeckie.