Niedoskonałość rynku - sytuacja, w której rynek nie realizuje w sposób racjonalny swoich podstawowych funkcji - motywacyjnej i alokacyjnej. Za podstawowe źródła niedoskonałości rynku uznaje się konieczność redystrybucji dochodów, a także występowanie dóbr publicznych, efektów zewnętrznych, nierównowagi gospodarczej (inflacja, bezrobocie), niedoborów rynkowych i informacyjnych oraz monopolizacji. Eliminowaniem negatywnych skutkow niedoskonałości rynku uzasadnia się ingerencję władz publicznych w gospodarkę.
Efekty zewnętrzne
Pewne działania gospodarcze powodują występowanie efektów zewnętrznych, czyli dodatnich lub ujemnych skutków transakcji rynkowych na ludzi, którzy nie uczestniczą w nich bezpośrednio.
Skutki dodatnie uzyskiwane przez jakąś osobę trzecią nazywane są korzyściami zewnętrznymi. Przykładem korzyści zewnętrznych jest działalność oświatowa. Korzyść z kształcenia przeważnie odnoszą nie tylko osoby nabywające tą usługę ale i pozostali członkowie społeczności. Oświata wyposaża ludzi w bardziej produktywne umiejętności zawodowe i przygotowuje ich do pełnienia przez nich powinności obywatelskich. W przypadku gdyby za naukę płacili tylko uczący się, oświata byłaby niedoinwestowana (zasada równoważenia popytu i podaży). Państwo może przezwyciężać niedobór wykorzystując część swych wpływów podatkowych do zapewnienia subwencji dla rodziców mających dzieci w szkołach.
Zewnętrzne efekty ujemne określane są mianem kosztów zewnętrznych. Są to koszty produkcji i konsumpcji ponoszone przez ludzi nie uczestniczących bezpośrednio w produkcji, konsumpcji lub wymianie danego dobra. Na przykład zanieczyszczenie powietrza, hałas są skutkiem procesu z którego odnoszą korzyści producenci i konsumenci, ale koszty ponoszone są przez pozostałych mieszkańców danej okolicy. Państwo może pobierać opłaty od działalności powodującej zatrucie środowiska i hałas np. w postaci kar dla przedsiębiorstw, podatku od paliwa samochodowego.
Efekt zewnętrzny - występuje, gdy produkcja lub konsumpcja dobra bezpośrednio oddziałuje na przedsiębiorstwo lub konsumentów, którzy nie kupują i nie sprzedają tego dobra oraz kiedy ten wpływ nie znajduje pełnego odzwierciedlenia w cenach rynkowych.
Są to takie zjawiska jak np. zanieczyszczenie środowiska, hałas lub tłok. Ich wspólną cechą jest to, że działanie jednej osoby powoduje koszty lub korzyści dla innych, nie uwzględniane przez sprawcę. Problematyczne jest określenie wartości efektów zewnętrznych i oszacowanie ich rekompensaty, co wynika z faktu, że występują one poza rynkiem i nie mają swojej ceny.
Wszystkie efekty zewnętrzne mają wspólną cechę- mają wpływ na koszty przedsiębiorstw lub dobrobyt konsumentów, przykładem są zanieczyszczenia środowiska, które nie są przedmiotem obrotu na rynku.
Pojęcie to zostało wprowadzone w roku 1920 przez brytyjskiego ekonomistę Arthura Pigou.
Występowanie
Występowanie efektów zewnętrznych oznacza, że ceny rynkowe nie obrazują całości poniesionych społecznych kosztów i korzyści związanych z produkcją danego dobra. Interwencja państwa może poprawić funkcjonowanie gospodarki, czego przykładem jest wprowadzanie nakazu poddawania przez przedsiębiorstwa własnych odpadów określonym działaniom przed pozbyciem się ich, kontrola emisji programów radiowych i telewizyjnych, ograniczenia sposobu wykorzystania ziemi.
Negatywne efekty zewnętrzne
Występują w sytuacji, gdy producent jest w stanie przenieść część kosztów na osoby trzecie. Prowadzi to do powstania strat u innych podmiotów, które nie są związane z działalnością, która spowodowała powstanie kosztu i nie uczestniczą w odnoszeniu profitów z tej działalności. Klasycznym przykładem negatywnych efektów zewnętrznych jest np. emisja trujących gazów do atmosfery lub zanieczyszczanie rzek ściekami. Producent - np. huta, obciążona jest jedynie kosztami produkcji stali, a społeczeństwo ponosi koszty w postaci zanieczyszczonej atmosfery. Jednocześnie huta nie rekompensuje społeczeństwu poniesionych strat. Huta nie ponosi zatem całości kosztów, wiążących się z wytwarzaniem stali, co powoduje zniekształcenia w prowadzonym przez nią rachunku ekonomicznym.
Pozytywne efekty zewnętrzne
Niektóre rodzaje działalności mogą powodować profity dla osób trzecich. Jeżeli podmiot, który prowadzi działalność nie jest w stanie otrzymać całkowitego wynagrodzenia za te korzyści, wówczas mamy do czynienia z pozytywnymi efektami zewnętrznymi. Przykładem może być budowa drogi dojazdowej do własnego domu. Dzięki drodze uzyskujemy korzyść w postaci większego komfortu dojazdu nie tylko dla siebie, ale również dla naszych sąsiadów, którzy nie są obciążani kosztami związanymi z użytkowaniem tej drogi. Tym samym budując samodzielnie drogę, podmiotowi przypadają w udziale całe koszty, ale nie może otrzymać wszystkich korzyści, jakie z tego płyną.
Efektywność ekonomiczna, sposób pomiaru skuteczności i celowości danej działalności gospodarczej, wyrażający się porównaniem (relacją) wartości uzyskanych efektów do nakładu czynników użytych do ich uzyskania. Niska efektywność ekonomiczna powoduje zwykle wzrost cen, zwiększenie zapotrzebowania na energię, materiały i powierzchnie produkcyjne - bez wzrostu wyników produkcyjnych. Wyższa efektywność ekonomiczna stwarza możliwości obniżenia kosztów wytwarzania, zwiększa wyniki produkcyjne i zysk, co z kolei umożliwia inwestowanie albo wzrost indywidualnych wynagrodzeń. Efektywność ekonomiczna stanowi jeden z podstawowych sposobów oceny podejmowanych działań gospodarczych.