Adam Mickiewicz „Dziadów część III”
"Zły car kazał ich wszystkich do więzienia wsadzić
I jak Herod chce całe pokolenia zgładzić.”
Arcydramat Adama Mickiewicza, jak określił III część "Dziadów" W. Kubacki, to utwór podejmujący wiele problemów. Dokonuje w nim poeta m.in. charakterystyki społeczeństwa polskiego i rosyjskiego, przedstawia koncepcję mesjanizmu, którą bardzo wnikliwie wyjaśnia w "Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego" kreuje postać Konrada - wielkiego indywidualisty, określanego mianem nowożytnego Prometeusza i pełnego pokory Księdza Piotra.
Wreszcie dużo miejsca poświęca martyrologii narodu polskiego. Już w „Dedykacji”, poprzedzającej dramat, zapowiada, iż mowa w nim będzie o prześladowaniu i cierpieniu „narodowej sprawy męczenników”.
Również w Przedmowie do utworu Mickiewicz podkreśla sprawy, których uświadomienie sobie jest bardzo istotne dla zrozumienia problemu. Mówi tu bowiem m.in. o niezwykłym okrucieństwie zaborców, szczególnie dużo uwagi poświęcając Nowosilcowowi, który dokonywał licznych aresztowań, prowadził śledztwa, skazywał na tortury niewinnych ludzi.
Obraz prześladowania młodzieży, który jest symbolem cierpień narodu polskiego, szczególnie wnikliwie przedstawiony został w trzech scenach dramatu: I, VII i VIII. Scena I ma miejsce w klasztorze ojców Bazylianów przerobionym na więzienie. W Wigilię więźniowie zbierają się w celi Konrada, by spędzić tę wyjątkową noc razem i prowadzą długie nocne rodaków rozmowy (Do Matki Polki).
Scena VII przedstawia salon warszawski, w którym zebrane towarzystwo podzieliło się na dwie grupy. Urzędnicy, kilku wielkich literatów, kilka dam wielkiego tonu, kilka jenerałów i sztabsoficerów piją herbatę przy stoliku i toczą rozmowy po francusku. Natomiast kilku młodych mężczyzn i dwaj starzy Polacy stoją przy drzwiach i rozmawiają po polsku, m.in. o Cichowskim. Scena VIII ma miejsce w mieszkaniu Senatora w Wilnie.
We wszystkich trzech scenach (choć w I najdokładniej) Mickiewicz przedstawia liczne przykłady gnębienia Polaków, ukazując cierpienie ludzi więzionych, zsyłanych w głąb Rosji i udręki ich najbliższych. Jednocześnie, by uwydatnić ogrom niezawinionych niczym cierpień, z całą ostrością podkreśla okrucieństwo zaborcy i ukazuje przyczyny działalności, wspomnianego już w Przedmowie, Nowosilcowa. Senator chce osiągnąć zyski materialne, zdobyć łaski cara, szuka więc wszędzie śladów spisku i przeprowadza aresztowania niewinnych ludzi.
Dramat przedstawia opisy aresztowań, ukazuje metody zastraszania i gnębienia Polaków przez carskich funkcjonariuszy (urzędników i policję). Adam Mickiewicz kreśli sytuację więźniów poddawanych wyrafinowanym torturom w celu wymuszenia zeznań (głodzenie, pozbawianie snu, podawanie opium, straszenie). Wreszcie mówi o pozorowaniu samobójstw więźniów, skazywaniu i deportacji na Sybir dzieci. Uwięzieni nie są informowani o stawianych im zarzutach; są przeświadczeni, że tak okrutny los, jakiego doznali, będzie też udziałem następnych pokoleń. Jeden z więźniów, Feliks Kółakowski, tak oto widzi przyszłość mającego się urodzić syna swojego przyjaciela - współwięźnia:
Jan Sobolewski, jeden z więźniów, opowiada o wywózce młodzieży na Sybir. Kiedy prowadzony był z przesłuchania przez miasto, widział ruszające kibitki. Opowiada o dziesięcioletnim chłopcu, który nie mógł udźwignąć kajdan pokazywał nogę skrwawioną i nagą, o Janczewskim, który "oszpetniał / sczerniał, schudł, ale jakoś wyszlachetniał."
Adam Mickiewicz przedstawia również najbliższych, rodziny więźniów; ukazuje ich cierpienie, poniżanie i upokarzanie przez zaborców. W scenie VII w kilku, ale za to w jakże wyrazistych, zdaniach została przedstawiona tragedia najbliższych Cichowskiego, który pewnego dnia zniknął bez śladu. Władze oficjalnie stwierdziły, że utonął. Jako dowód pokazano żonie płaszcz, który rzekomo został znaleziony nad Wisłą. Po upływie dwóch lat usłyszano nazwisko Cichowskiego od więźniów prowadzonych z przesłuchania z Belwederu. Na wieść o tym żona "pisała i latała, prosiła i błagała, / Lecz prócz tego imienia - nic nie posłyszała." Po trzech kolejnych latach rozeszły się po Warszawie pogłoski, że mąż jej żyje, przebywa w więzieniu, w którym jest straszliwie torturowany. Wreszcie kiedy został uwolniony i wrócił do domu, był nie do poznania. Unikał ludzi, bał się gości i rozmów z nimi. Terror zaborcy sprawił, jak wspomina w scenie I Żegota, że polskie rodziny żyły w ciągłym
lęku i napięciu.
Scena VIII przedstawia tragedię niewidomej pani Rollison, której syn, pobity okrutnie w czasie śledztwa, usiłował popełnić samobójstwo. Zrozpaczona matka, prowadzona przez Kmitową, przychodzi do Nowosilcowa, by błagać go o łaskę dla jedynaka. Prosi o widzenie z synem lub przynajmniej o zezwolenie na wpuszczenie kapelana (księdza Piotra) do celi. Znosi poniżania i upokorzenia, by otrzymać zgodę senatora.