03 (101)

Część II: POLACY I ZlDZl: ODMIENNE WSPÓLNOTY PAMIĘCI

staci i wydarzenia zostają przekształcone w jednowymiarowe symbole, wzory zachowań, personifikacje wartości". Do sposobów takiego przeinaczania faktów należą między innymi: pomijanie pewnych drażliwych wydarzeń z przeszłości. fałszowanie jej obrazu, wyolbrzymianie i upiększanie własnych doko nań, manipulowanie związkami między faktami, obwinianie nieprzyjaciół lub okoliczności zewnętrznych, wreszcie konstruowanie odpowiedniego kontekstu lub redukowanie złożonej sieci uwarunkowań do prostych wyjaśnień". Ta mitologizacja przeszłości dokonująca się w pamięci zbiorowej, nadająca jej charakter normatywny, aksjologiczny, służy kształtowaniu tożsamości społecznej członków grupy, podtrzymywaniu jej spójności i pielęgnowaniu więzi grupowej. .(...| społeczeństwo dąży do usunięcia ze swojej pamięci wszystkiego, co mogłoby dzielić jednostki, oddalać grupy od siebie i w każdej epoce zmienia ono swoje wspomnienia w ten sposób, by były zgodne ze zmiennymi warunkami społecznej równowagi’". Świadomość wspólnej przeszłości, losu, przodków, wspólny zasób symboli i bohaterów, poczucie kontynuacji stanowią jeden z najważniejszych elementów grupowej tożsamości i konstytuują wspól-nolf pamięci", której członkowie w podobny sposób interpretują dzieje swej grupy, podziwiają tych samych bohaterów i odczuwają nienawiść do tych samych wrogów. Pamięć społeczna o wspólnej przeszłości umacnia prawo grupy do istnienia, jest skarbnicą wartości i wzorów do naśladowania przekazywanych członkom gru|>y w procesie socjalizacji. Tworzy symboliczny język grupy będący jednym z jej wyróżników, dostarcza też szereg innych znaków identyli-kacyjnych. dzięki czemu pozwala na identyfikację „swoich’ i odróżnienie ich od „obcych" dzięki swej roli integracyjnej", a także dzięki konstruowaniu i wykorzystywaniu stereotypowych obrazów grupy obcej oraz autostereotypów. Społecznie podzielana narracja o przeszłości nadaje jej sens i znaczenie, oświetla i usprawiedliwia teraźniejszość oraz wyznacza cele na przyszłość. Szczególne znaczenie odgrywa podtrzymywanie i umacnianie tożsamości zbiorowej przez pamięć społeczną w grupacli określanych przez Benedicta Andersona mianem wspólnot wyobrażonych“ - w grupach narodowych.

" B. Szacka, Pamięć społeczna...; a także: eadem. Historia i pamięć...

" R. F. Baumeister, S. Hastings, Distortions of Collective Memory: How Groups

Ihlll.i IIII.I /',.inr lln-norlyr,. |\v:| ). W. lYnnrbuki-r. li. 1’acz. K. kinu- [l,-(l.|. Cni iectiee Memory oj Politicai Events. Social Psychological Perspectives, Mahwah 1997, s. 277-294, cyt. za: B. Szacka, Historia i pamięć.., s. 12.

" R. N. Bcllah, Habits of llie Heart: Indieiitnalism and Commitment in American Uje, Berkeley and Los Angeles 1996. s. 153.

" B, Szacka, Pamięć zbiorowa. .

Nieodłącznym elemenlem społccznei pamięci jest społeczne zapominanie. „wyrażające się w tym. że pewne przekonania o przeszłości: (1) nawet jeśli spychane do podświadomości; (2) nic są już przedmiotem publicznych rozmów, a więc nie tylko nie są już uświadamiane jako wspólne, ale chce się wręcz zniechęcić współczłonków grupy do tego, by usiłowali o nich pamiętać; (3) nic są też wreszcie podstawą żadnych praktycznych - indywidualnych ani zbiorowych - działań"¹’. Społeczna niepamięć rządzi się zasadą M. Halbwachsa -(est funkcjonalna wobec interesów i potrzeb grupy: zapominane są te treści, klórc wygodnie jest zapomnieć, które zakłócają dobre samopoczucie grupy i psują jej wizerunek¹⁸. Paul Ricoeur wyróżnia zapominanie bierne, motywowane przez dążenie do uniknięcia wiedzy o złu świata, i zapominanie aktywne, np. o złu wyrządzonym przez własną grupę¹⁸.

Akcentowanie więziotwórczej roli pamięci społecznej nic powinno jednak usuwać z pola widzenia różnorodnych, nierzadko bardzo gwałtownych sporów o pamięć społeczną, pojawiających się wewnątrz grupy własnej. Nic wszyscy członkowie grupy bezapelacyjnie podzielają wszystkie treści pamięci społecznej i bezwyjątkowo się z nimi identyfikują. W ramach jednej społeczności mogą ze sobą konkurować - i zwykle konkurują - alternatywne wizje przeszłości, katalogi odmiennych bohaterów i wzorów zachowań. Toczące się spory o kształt i treść pamięci, o to. co należy pamiętać i o czym powinno się zapomnieć, to w istocie kontrowersje dotyczące wyobrażeń na temat charakteru grupy, zasad samookreślania się jej członków, otwartości grupy na Innych, pożądanych wartości i norm, kształtu patriotyzmu i tożsamości grupowej. U podłoża niektórych konfliktów o pamięć społeczną leżą dążenia do ' ej przynależności grupowej.

w indywidualnych i grupowych, które mogą przeczne lub wręcz wzajemnie wykłuczają-owadza nieuchronny, mniejszy lub większy

” Por. np. liczne i głośne konti