04 (93)

zęść Ili POLACY I ZYD/.I: ODMIENNE WSPÓLNOTY PAMIĘCI

rozdźwięk między nieoficjalną pamięcią grupy, obecną w społecznej świadomości, a pamięcią urzędową, dekretowaną i realizowaną przez aparat władzy". Wysiłki nowoczesnego państwa zmierzające do wzmocnienia tożsamości narodowej jego członków za pomocą obowiązkowej edukacji historycznej

w szkole są skuteczne jedynie do pewnego stopnia. Zależy to między innymi od tego. jak bardzo zbieżne są przekazywane oficjalnie treści z tymi, które pochodzą z innych źródeł - ustnego przekazu rodziny i przyjaciół, mass mediów, instytucji społeczeństwa obywatelskiego i innych aktorów życia spo-

galnych różnic - wzór". „Pamięć narodowa, na przykład, jest konstytuowan

lak podkreśla Wulf Kanstciner. kształt pamięci społecznej jest wynikiem interakcji między tradycjami intelektualnymi i kulturowymi kształtującymi nasze reprezentacje przeszłości, maiiory makers selektywnie adoptującymi i manipulującymi tymi tradycjami oraz konsumentami pamięci, którzy wykorzystują, przekształcają albo ignorują treści pamięci społecznej zgodnie z własnymi potrzebami'¹. Treści pamięci społecznej są zawsze zapośredmezone i przekształcane - to mieszanka obrazów, scen, sloganów, haseł, opowieści bohaterów, dziwnych postaci, pomników, miejsc pamięci, budynków, elementów dyskursywnych, wizualnych i przestrzennych, pochodzących z różnych źródeł, przyjmowanych przez różnych odbiorców¹¹. Nie oznacza to jednak ani tego. że pamięć społeczna wspólnoty to prosta suma pamięci wszystkich jej członków, ani tego, że w grupie nieustannie rywalizuje ze sobą kilkadzie siąt różnych, skonfliktowanych, pozbawionych wspólnego mianownika pamięci. Pamięć społeczna {coUcctive niemory) różni się od zagregowanej, społecznie kształtowanej pamięci jednostek {colhrtcil ununirr) swym prawdziwie społecznym charakterem - to zbiorowo podzielane reprezentacje przeszłości". integracja jednostkowych pamięci w pewien wspólny - mimo dostrze

tę”'⁷. Dzięki włączeniu indywidualnych doświadczeń i jednostkowych pamięci w pewien ogólniejszy społeczno-kulturowy schemat stają się one zrozumiale, znaczące i ważne zarówno dla ich dysponentów, jak i całej grupy⁷⁸.

Mimo wspomnianych wyżej ograniczeń skuteczności szkolnej edukacji historycznej jest ona jednym z kluczowych czynników kształtujących pamięć społeczną narodu - z racji swej powszechności, ciągłości i systematyczności oddziaływań. Kontrolowany przez państwo system oświatowy dopuszcza do oficjalnego obiegu przekazy zgodne z interesem państwa. W podstawach programowych, programach i podręcznikach szkolnych umieszczane są treści najważniejsze dla danej grupy, kształtujące jej tożsamość narodową, budujące wspólny mianownik dla narodowej wspólnoty pamięci. Ta „mnemo-niczna socjalizacja"¹⁹, w której szkoła pełni znaczącą rolę, odsłania również normatywny wymiar pamięci - obowiązkowa nauka dziejów własnego narodu przypomina o powinności pamiętania o przeszłości. Oczywiście zakres kontroli państwa jest różny w zależności od stopnia demokratyzacji ustroju, siły/slabości władzy centralnej itp., jednak nawet najbardziej liberalne i demokratyczne państwo nie zrezygnuje całkowicie z panowania nad przeszłością i jej interpretacją. Zbyt ważna jest legitymizacyjna i sakralizująca moc przeszłości".

W tym miejscu nasuwać się może pytanie o relacje między pamięcią społeczną a historią. Odpowiedź na nie przyjmuje różne formy, które tworzą swego rodzaju kontinuum. Na jednym krańcu mieszczą się stanowiska głoszące, że historia nie różni się w żaden zasadniczy, szczególny sposób od pamięci społecznej, jest jedynie taką jej formą, której nadano status oficjalnej, społecznie honorowanej³¹. Stanowisko to, nazbyt może skrajne, akcentuje jednak niezwykle istotną cechę historii jako dyscypliny uprawianej przez historyków -Jej społeczne uwarunkowanie i zanurzenie w społecznej rzeczywistości. Każdy historyk jest przecież również uczestnikiem życia społecznego, które w nieba-gatclny sposób determinuje jego postawy i zachowania, hierarchię wartości I kierunek zainteresowań. Na drugim biegunie lokują się autorzy ostro prze-ciwstawiający historię pamięci zbiorowej, podkreślający naukowość, analityczność i krytycyzm tej pierwszej, dążenie do uwolnienia od teraźniejszych Uwarunkowań¹³. Większość autorów zajmuje jednak bardziej umiarkowane

American Historical Review" 1998, nr 5, s. 1386-1403.