10714 PICT5971

5. Źródła błędów w badaniach sondażowych

Badania sądażowc bardziej z pewnością— niż inne badania pedagogiczne — narażone są na różnego rodzaju błędy. Pochodzą one z co najmniej kilku źródeł. Są nimi m.in.:

—    błędne sformułowanie pytań sondażowych,

—    zbytnia pewność co do wiarygodności wypowiedzi respondentów,

-- niewłaściwy sposób przeprowadzania badań,

—    niekorzystne warunki zewnętrzne badań,

—    cechy i poglądy osób przeprowadzających badania.

Błędne sformułowanie pytań sondażowych

Najczęściej spotykanym źródłem błędów czy niedomagań w badaniach sondażowych są najprawdopodobniej niewłaściwie sformułowane pytania, zada-wanc osobom badanym zarówno podczas badań ankietowych, jak i wywiadu. Oto niektóre z tego typu pytań:

—    pytania wyrażone w formie alternatywnej, pomimo że odpowiedź na mc wybiega poza wybór jednego z dwojga, np.: „Czy wolisz spędzać wolny czas od nauki w świetlicy czy w- domu?”;

—    - pytania odnoszące się jednocześnie do kilku rzeczy, zjawisk łub osób, np.: „Czy Tw-oi rodzice są zadowoleni z Twoich dotychczasowych postępów' w nauce?";

pytania żądające od badanych informacji w sprawie zagadnień, o których nic mają wiele do powiedzenia;

—    pytania wymagające jednoznacznej odpowiedzi „tak” lub „nic”, gdy tymczasem osoba badana w danej kwestii nic ma stanowiska zdecydowanego;

—    pytania zawierające terminy łub wyrażenia trudne do zrozumienia i mało precyzyjne;

—    pytania sformułowane w języku specjalistycznym, propagandowym czy gazetowo publicystycznym;

—    pytania sugerujące, za które uchodzą często pytania alternatywne bez możliwości odpowiedzi „nic wiem” i w ogóle wszelkie pytania zamknięte z wykluczeniem pytań półotwartych;

—    pytania drażliwe, naruszające sferę prywatności i intymności respondentów;

—    pytania zbyt długie, bez zdań podrzędnych i inne (por. K. Lutyńska, 19S4, s. 66-123; S. Szostkicwicz, 1961,94-97).

Błędnic sformułowane pytania są szczególnie niewskazane w badaniach ankietowych, w których badający nic ma na ogół możliwości ich korygowania i wyjaśniania.

Zbytnia pewność co do wiarygodności wypowiedzi respondentów

C zesto niedocenianym źródłem błędów w badaniach sondażowych jest nadmiar pewności badającego co do wiarygodności odpowiedzi na stawiane bada

nym pytania. Tymczasem respondenci, odpowiadając na nic, mogą je rozumieć wieloznacznie lub pozostawać np. pod wpływem swego aktualnie przeżywane

go stanu emocjonalnego i niechętnego stosunku do badań czy też być ofiarą nie-domagań własnej pamięci (por. Z. Skórny, 1974, s. 172). Świadczy o tym poniekąd niezgodność wyników otrzymanych za pomocą badań sondażowych, dotyczących takich samych problemów. Niezgodność taką ujawnił m.in. A.M. Ross, wymieniając długą listę tego rodzaju badań w Stanach Zjednoczonych nad zjawiskami społecznymi (za Z. Gostkowski, J. Lutyński, 1968, s. 54).

Zbytnia pewność co do wiarygodności wypowiedzi respondentów wynika nierzadko z niedostatecznej znajomości wskaźnikowych wartości, jakie rzeczywiście przysługują tym wypowiedziom, a nic tylko życzeniom. Nader często nieznane są badającemu owe wartości zarówno w ich funkcji komunikacyjnej, ekspresyjnej i informacyjnej. To znaczy nic zawsze wiemy: 1) czy osoba badana wypowiedziała się zgodnie z tym, co chciała powiedzieć, 2) czy powiedziała naprawdę to, co myśli, czyli na ile była szczera i wreszcie 3) czy wyrażone przez nią myśli są zgodne z rzeczywistością, tj. na ile wypowiedzi jej są prawdziwe.

Niewłaściwy sposób przeprowadzania badań

Inną ważną przyczyną niedomagań w badaniach sondażowych jest niewłaściwy sposób ich przeprowadzania. Na pewno poprawności tego rodzaju badań nic sprzyja okazywana przez badającego postawa autorytarna czy wręcz autokratyczna wobec respondentów, charakteryzująca się m.in. wymuszaniem na nich odpowiedzi na stawiane im pytania. Nic sprzyja temu również zbyt pobłażliwa wobec nich postawa badającego. Mianowicie „w przypadku —jak pisze S. Szost-kiewicz (1961, s. 117) — gdy badacz zbyt jawnie manifestuje swą życzliwość dla respondenta, ten zasugerowany taką postawą stara się świadomie lub mimowolnie «dogodzić» badaczowi, tzn. odpowiadać w takim duchu, aby utrafić w mniemane życzenie badaczy".

Rzeczą niebagatelną jest też stworzenie odpowiedniego nastroju podczas przeprowadzanych badań i gotowości dawania respondentom bliższych wyjaśnień, zwłaszcza gdy proszą oni o to. Ważny wydaje się również właściwy przekaz instrukcji łącznic z niezbędnym jej komentarzem i niczapominanie o zapewnieniu osobom badanym pełnej dyskrecji składanych przez nic wypowiedzi, a także umożliwienie przeprowadzania badań bez udziału osób trzecich. Natomiast całkowita anonimowość ich wypowiedzi możliwa jest jedynie w przypadku

269