11368 skanuj0002

6 WSTĘP

nieustannie wzmagana ścisłość. Wprawdzie niekiedy głosi się (K. Popper), iż ważne są same teorie i zagadnienia związane z ich prawdziwością_/ a nieistotne są terminy i problemy związane z ich znaczeniem. Jednakże precyzja używanej terminologii tak ściśle wiąże się z wartością epistemolo-giczną formułowanego za jej pomocą poznania, iż niepodobna zagwarantować drugiej bez pierwszej. Oczywiście nie wyklucza to sytuacji, kiedy sposób posługiwania się słowami nauka i uczony będzie zależał w jakimś stopniu od konwencji. Tak czy inaczej wielostronna eksplikacja terminu nauka wydaje się nieodzowna.

Bardziej dociekliwi uczeni coraz częściej zauważają (nęppozytywiści temu przeczyli), że teorie naukowe i samo uprawianie nauki ;posiadają ukryte założenia, których naukowymi metodami nie,da się zbadać, a nawet samo pojęcie naukowości uwikłane jest w supozycje filozoficzne. Nauki są sposobami istnienia bytu ludzkiego (M. Heidegger). Nauka zwiększająca tylko treść empiryczną teorii, a wolna od metafizyki, jest na najlepszej drodze do przekształcenia się w dogmatyczny system i metafizyczny (P. K. Feyerabend). Poznanie naukowe, właśnie odnosząc sukcesy teoretyczne i praktyczne, rodzi pytania filozoficzne o swoją prawdziwość i adekwatność w stosunku nie tylko do przyrody, lecz także do człowieka i całej kultury. Problemy te występują tak ostro, iż mówi się (H. Reichenbach) o konflikcie pokoleń na temat istotnego sensu nauki. Wyłącznie w filozofii nauki można znaleźć dogłębną odpowiedź na tego rodzaju pytania. Sama zresztą relacja między nauką a filozofią również musi stać się przedmiotem dociekań epistemologicznych i metodologicznych. Podobnie rozwój nauki prowadzi do pytań, których przedmiotem jest sama nauka: zasadność jej kryteriów tudzież poprawność jej uprawiania. Uczony musi wtedy szukać oparcia w filozofii.

Niestety, nie zawsze znajduje w niej. zrozumienie i pomoc. Dzieje się tak wówczas, gdy filozofia, tracąc świadomość własnej odrębności, próbuje za wszelką cenę i pod każdym względem upodobnić się do nauki, stać się jej uogólniającą syntezą. Taka filozofia nie jest w stanie ugruntować podstaw poznania naukowego. Tym bardziej że nauka bywa ciasno pojmowana, a jednocześnie rości sobie pretensje do tego, by mieć monopol na wszelkie racjonalne poznanie. Wśród nauk zaś jedynie teoretyczne przyrodoznawstwo miałoby być wiedzą wzorcową. Dla rozwikłania wszystkich tych zagadnień nieodzowna staje się dyscyplina filozoficzna osobna i autonomiczna, która miałaby charakter metanaukowy i zarazem nie suponowałaby mocnych założeń. Można ją wymienić wyraźnie albo przyjąć milcząco przynajmniej niektóre jej tezy. Należy jednak pamiętać, że w dociekaniach nad

nauką nie uświadomiona filozofia-jest na ogół gorszą od świadomej (C.:F. v; WeizsScker). ^;    '    'tt ra f-as{Mu Sn {męc

Rozwiązanie problemu natury i funkcjonowania nauki implikuje 'osobliwe zagadnienie wzajemnej relacji nauki i.metanaiiki. Da wniej,^;:gdy.naukę uprawiali filozofowie lub ludzie zainteresowaiii problematyką typu-ońtolo4 gicznego albo teóriopoznawczego, rozważania nad nauką stale towarzyszyły badaniom naukowym. Arystoteles np. był przekonany,, iż zanim, nauka postawi pierwsze kroki, winna sama stać się przedmiotem analizy filożofi-cznej. Od w. XVIII nastąpił w kulturze europejskiej prawdziwy srozłani między nauką i filozofią. Nowożytnym uczonym wydawało się niepotrzebne korzystanie z refleksji metodologicznej, epistemologicznej i ontólogicżnej w uprawianiu nauki.    ; ;

Sytuacja zmieniła się ponownie, gdy zdobywanie wiedzy naukowej stało się zajęciem skomplikowanym i zespołowym, związanym z całą aktywnością człowieka tudzież mającym kolosalny wpływ na wszystkie dziedziny życia społecznego. Wtedy stało się jasne, że jakaś ogólna teoria nauki win^ na poprzedzać i zamykać dociekania naukowe. Zwłaszcza w okresie gwałtownego rozwoju nauki ujawnia się ścisły jej związek z poziomem świadomości metodologicznej i filozoficznej uczonych. Rewolucje w nauce najczęściej są dziełem tych badaczy, którzy tworzą jej filozoficzny składnik (P. K. Feyerabend). Wówczas filozofia staje się dla naukowych rewolucji tak istotna, jak obca jest normalnej nauce (C. F. v. WeizsScker). Za każdą wielką teorią naukową stoi jakaś Filozofią, tylko że najczęściej nie uświadamia sobie tego twórca tej teorii. Sami uczeni bowiem są na ogół dalecy od tworzenia ogólnej teorii nauki, ale nie da się zaprzeczyć, iż w zdobywaniu nowej wiedzy o świecie służy im ogromną pomocą właśnie rozumienie natury określonego poznania naukowego, jego pozycji wśród innych rodzajów wiedzy i działań ludzkich oraz świadomość wartości dróg i środków naukotwórczych (A. Gddington).

Niewątpliwie świadomość metodologiczna jawi się zawsze ex post, czyli jest rezultatem refleksji nad skończonym już dziełem naukowym. Atoli w epokach przełomowych nauki nie sposób uczonemu nie sięgnąć do teorii nauki i filozofii, choćby pośrednio. Gdy w rekonstrukcji zasad badania naukowego zwrócono uwagę również na rozwój teorii naukowych (Th. S. Kuhn), jeszcze bardziej uwyraźniło się wzajemne oddziaływanie ogólnych dyscyplin metanaukowych i nauki. Szczególnie jeśli uwzględni się fakt, że nauka nie rozwija się przez prostą akumulację, lecz w drodze samokontroli i samokorektury, przez wariację i selekcję (S. Toulmin). Nauka jest poznaniem, które samo siebie tworzy. Powinna zatem wiedzieć, w jaki sposób i dlaczego tak, a nie inaczej się tworzy, i świadomie organizować