12011 IMGP1543

sprawę „położenia geograficznego, miejsca”, dotykam także przekonania, że rzeczywistość europejska jest nieodłącznie związana z kontekstem funkcjonowania „państw-narodów”, zamkniętych w swych strzeżonych granicach, ale niekoniecznie ze zmieniającymi się zależnościami politycz-no-kdlturowymi w ramach unijnego układu¹⁴¹, Pomijając bowiem kulturowy determinizm, od którego ciężko uciec nawet antropologom, pozostaje fakt, że transformacja, w której uczestniczyły społeczności Europy Zachodniej, wydała mi się stosunkowo nową sytuacją, aby zaprzeczyć racji, że większość społeczności zwykle wiąże się „emocjonalnie” z terytorium; dotyczy to zwłaszcza grup posiadających świadomość długiego trwania, warunkowanego zajmowaną przestrzenią Owa więź, określana jako „terytorialność”, nabiera szczególnego wymiaru, jeśli manifestowana jest nie tylko przez pojedynczego człowieka, ale właśnie przez grupę ludzi, ponieważ często to właśnie ona stanowi o charakterze owego związku¹. Nadanie przez zbiorowość określonych wartości zamieszkiwanemu terytorium, może przyczynić się do wytworzenia ideologii, przekazywanej w obrębie tej społeczności z pokolenia na pokolenie². Taki mechanizm, zapewniający trwanie grupie, znajduje swe odbicie nie tylko na płaszczyźnie jej autostereotypu, ale jednocześnie sprawia, że wszelkie wyobrażenia dotyczące „własnej ziemi” mają trwały charakter, który utrzymuje się pomimo nadchodzących zmian zewnętrznych (jak na przykład zniesienie granic wewnątrz Unii).

Od swego zarania, ludzie, współistniejąc z przyrodą zamieszkiwanego przez siebie obszaru, kategoryzowali ją w procesie kreowania swej kultury. Takie twory natury, jak góry, rzeki, jeziora, lasy często wyznaczały im granice obszaru zasiedlenia. Wprowadzanie na nim zmian staje się przejawem jego zawłaszczania, co zwykle znajduje wyraz w postawie przywiązania się do niego. Tym samym, dana społeczność może przypisać swemu terytorium cechę wyjątkowości, bowiem inspiruje ono do wielu zachowań, które tworzą z czasem jej tradycję. Nadanie takiego waloru terenowi, który się zasiedla, należy uznać za przejaw identyfikowania się grupy z owym obszarem³.

Warunki środowiskowe, w tym topografia obszaru, warunkują zjawisko terytorialności, zaś poprzez jego zasiedlenie, społeczność wytwarza odpowiednie wyobrażenie o własnym i jego położeniu. Alzatczycy od wielu wieków zamieszkują tę samą przestrzeń, a ich kultura ukształtowała się w relacji do niej i wyraża ją, co widoczne jest w deklarowanych wyobrażeniach. Szczególnie zaś parokrotna zmiana przynależności politycznej mogła w jakiś sposób odcisnąć tu swe piętno.

Jak się okazało, odpowiedzi na nurtujące mnie pytanie dostarczyły wyobrażeń o „naturalnych granicach”, czym nazwałabym wspólnie podzielane sądy wskazujące na istnienie relacji pomiędzy określonymi możliwościami, wynikającymi ze specyfiki obszaru, a ich rolą w kontakcie z innymi społecznościami. I - co najważniejsze - odsłaniających strategie zmagania się z warunkami życia na pograniczu narodowym JKiewątpliwie ciekawe doświadczenie w zrozumieniu owych wyobrażeń, w istocie stało się moi udziałem, kiedy zdałam sobie sprawę, jak bardzo rozmówcy zabiegali o to, bym w czasie rozmów „rzeczywiście” mogła sobie wyobrazić „kształt ich Alzacji* Wszystkie ich wypowiedzi wskazują na podzielane przekonanie o „specyficznym” położeniu regionu, a także o jego „stabilnych, wyraźnych” granicach i związanymi z tym politycznymi i kulturowymi podziałami⁴ - toteż nie zdziwiło mnie, że równocześnie podejrzewano, że istnieje jakiś związek pomiędzy naturalnie występującymi „barierami” okalającymi region, a „charakterem kultury*, która na nim powstała. Wspominając o tym, bynajmniej nie mam zamiaru dopatrywać się niezwykłości w tego typu sądach, a jedynie sygnalizuję, że stanowią one jeden z przejawów zbiorowego, wspólnotowego oswojenia przestrzeni, co uzasadnia (w konsekwencji) dalsze jej zamieszkiwanie.

Dla uzupełnienia zagadnienia związku z terytorium, warto tu wspomnieć o idei towarzyszącej kulturoznawczym opracowaniom o Alzacji. Otóż moją uwagę zwróciły szczególnie te teksty, które odnosząc się do warunków naturalnych regionu, w istocie wskazują na jego przynależność do kultury francuskiej. Natomiast, co ciekawe, moi rozmówcy, mając na myśli „położenie”, dostrzegają raczej fatum niż zalety z niego płynące: przyczynę perturbacji z przynależnością polityczną i - w konsekwencji - samookreśleniem artykułują jako stwierdzenie, że „największą winą całej społeczności jest [...] fatalne położenie geograficzne”. Zresztą po-

1

^m Europejska Wspólnota Ekonomiczna - utworzona 25 marca 1957 roku przez 12 państw zachodniej i śródziemnomorskiej Europy w celu ustanowienia wspólnego rynku gospodarczego.

2

   E. Shils, Naród, narodowość i nacjonalizm a społeczeństwo obywatelskie, „Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa*, L 5, z. 1(8), 1996, s. 9-30.

Z. Jasiewicz, Łokalizm i regionalizm... op. cit, s. 105-106.

3

   E. Shils, op. dt., s. 9-30.

4

O tym problemie napisał Michał Buchowski w swym artykule: Tożsamość Europejczyków: jedność i podziały, [w:] J. Macha, W. Olszewski (red.), Dylematy tożsamości europejskich pod koniec drugiego tysiąclecia, Toruń 1997, s. 51-84.

9t