14254 Obrazu1

296 Rozdział VR

Jak podkreślaliśmy w rozdziale VII temperament stanowi tylko fizjologiczną podstawę osobowości człowieka, której rozwój jest uwarunkowany wieloczynnikowo. Jak zaznacza Strclau (1985; 1998), temperament obejmuje formalne cechy zachowania, natomiast osobowość dotyczy jego treści. Rzutuje ona na obraz świata i własnej osoby, kształtuje się w ciągu życia jednostki, podczas gdy właściwości temperamentalne są wrodzone. Cechy temperamentalne modyfikują podatność jednostki na wpływy otoczenia i jej sposoby reagowania, stając się jednym z czynników determinujących kształtowanie się osobowości.

Problemy i pytania

1.    Czym jest temperament w ujęciu teorii regulacyjnej? Jak rozumiesz określenie cech temperamentalnych jako cech formalnych?

2.    Omów podstawowe źródła regulacyjnej teorii temperamentu.

3.    Przedstaw charakterystykę jednostek zajmujących różne pozycje na skali reaktywności. Spróbuj określić poziom reaktywności znanych ci osób oraz siebie samego.

4.    Jak reaktywność wpływa na funkcjonowanie uczniów w czasie lekcji?

5.    Jakie mogą być konsekwencje różnego zapotrzebowania na stymulację poszczególnych jednostek? Spróbuj wskazać oddziaływanie dydaktyczno-wychowawcze korzystne dla uczniów o dużym i małym zapotrzebowaniu na stymulację.

6.    Zastanów się, czy w szkole uwzględnia się różnice indywidualne związane z charakterystyka czasową zachowania.

Literatura zalecana

Eliasz A., (1981), Temperament a system regulacji stymulacji, PWN, Warszawa

Klonowicz T., (1984), Reaktywność a funkcjonowanie człowieka w różnych warunkach stymulacyjnych, Ossolineum, Wrocław

Strelau J., (1985), Temperament, osobowość, działanie, PWN, Warszawa

Strelau J., (1990), Rola temperamentu w rozwoju psychicznym, WSiP, Warszawa

3. Styl poznawczy i styl działania

3.1. Styl poznawczy

Styl to termin często stosowany w teorii literatury, historii sztuki, architekturze, modzie itp. Mimo pewnych różnic związanych z poszczególnymi dyscyplinami, wszędzie oznacza określony sposób ekspresji i zakłada pewną stałość formy charakterystyczną dla danej epoki, regionu, jednostki czy dla danego dzieła. Również w psychologii posługujemy się terminem styl w celu analizy różnic indywidualnych w zakresie sposobów funkcjonowania jednostki. Podkreślamy tym samym, że ludzie różnią się między sobą nie tylko możliwościami, ale i preferencjami. Ujawniają się one zwłaszcza w warunkach umożliwiających pewną swobodę działania.

Styl poznawczy to indywidualne preferencje sposobów funkcjonowania poznawczego jednostki, czyli sposobów spostrzegania i kategoryzowania zjawisk. Odnosi się on do form czynności poznawczych (obejmując jednocześnie ich aspekt emocjonalno-motywacyjny), czyli do tego „J A K” ludzie spostrzegają, zapamiętują i przetwarzają informacje. Osoby o tych samych możliwościach poznawczych, czyli o tym samym poziomie danej zdolności, mogą cechować się różnym stylem poznawczym, czyli różnym sposobem wykonania określonej czynności poznawczej.

Ujęcie stylu poznawczego tylko jako preferencji poznawczych—w odróżnieniu od zdolności jako możliwości poznawczych — ma jednak pewne ograniczenia (zob. Szymański 1987). Otóż styl ten jest również związany z możliwościami jednostki, np. dopiero umiejętność wyodrębniania elementów z tła i dokonywania strukturalizacji materiału umożliwia tzw. niezależność od pola. Zatem osoby o mniejszych możliwościach poznawczych majądo dyspozycji mniej sposobów funkcjonowania poznawczego. Nie wyklucza to oczywiście faktu, że osoby o różnych możliwościach mogą wybierać ten sam styl poznawczy. Styl poznawczy zmienia się do pewnego stopnia z wiekiem, zgodnie z rozwojem poznawczym, może też być — choć w niewielkim zakresie — modyfikowany w procesie kształcenia. W większości przypadków preferencje poznawcze występują (od pewnego etapu rozwoju) niezależnie od możliwości i rzutują na sposób rozwiązywania problemów, myślenie twórcze, a nawet funkcjonowanie społeczne jednostki.

Przy opisie stylu poznawczego uwzględnia się jego różne właściwości, mające charakter dwubiegunowych wymiarów. Liczba tych wymiarów podawana przez poszczególnych autorów (Nosal 1979; Matczak 1982; Clauss 1987; Szymański 1987) jest różna, ale jej ustalenie nie ma dla nas większego znaczenia. Spróbujmy przedstawić najczęściej prezentowane i mające największy wpływ na sytuację szkolną uczniów wymiary stylu poznawczego: zależność — niezależność od pola, konkretność — abstrakcyjność i impulsywność — refleksyjność.