19630 Strona016

2. O stronniczości metaforycznej

Przyjęliśmy, że między kulturą badającą, w naszym przypadku teraźniejszością, a kulturą badaną zachodzi stosunek imputacji kulturowej¹.

Ta pierwsza, gdy jest reprezentowana przez historiografię, wnosi w świat badany fundamentalne metafory swego pojmowania świata, które „wykrawają” z przeszłości określone pole jej postrzegania. Kultura badająca stawia przeszłości pytania, których założenia to swoiste datum ąuestionis kultury badającej wobec badanej. Owe założenia pytań ustanawiają elementy oczywistego dla niej ładu przeszłości. Imputują jej podstawowe cechy dające jej swoistą realność. Pytanie: „Jak funkcjonuje gospodarka śródziemnomorska?" wyznacza pole postrzegania gospodarki (np. jako niezwykle złożonego systemu powiązanych ze sobą działań ludzkich podejmowanych na skalę masową oraz - co może dla niektórych ważniejsze - masowych skutków owych działań jawiących się jako procesy gospodarcze, podlegające swoistym regułom, prawidłowościom, a gospodarka tworzy sieć wzajemnie powiązanych, hierarchi-zowanych funkcji) i obszar badanych zjawisk, na podstawie stosownej do tego bazy empirycznej (źródeł historyczno-gospodarczych). Pytanie: „Jakie działania polityczne wobec TUrcji podejmował Filip II?” wyznacza zasadniczo odmienne oczekiwania, co do udzielanej na to pytanie odpowiedzi. Wyznacza ono stosowny rodzaj źródeł historycznych. Metafory funkcjonalne (np. „gospodarka to organizm" lub „gospodarka to system”) narzucają sposób konceptualizowania odpowiedzi: opisywania gospodarki w optyce organicystycznej czy postrzeganie jej jako systemu (np. w duchu „systemu otwartego bez granic” Ludwiga von Bertalanf-fy’ego)².

Metafory historiograficzne, np. wzięte z dorobku innych nauk, konstruują ową realność, wyznaczają jej podstawowe cechy, apriorycznie

ustanawiają wymiary obiektywności, granice świata badanego. Fundują swoistą realność, wyznaczają uznawanie choćby milcząco elementarne stany istnienia.

Sądy egzystencjalne ustanawiają co, wedle kultury badającej (stosowanych przez badacza metafor), istnieje i na jaką modłę. Wyznaczają swego rodzaju granice partykularnego realizmu, swoistą matrycę on-tologiczną tego, co kulturowo-obiektywne. Konsekwencją tych przesądzeń jest określony wymiar możliwej empiryczności, sposób możliwego doświadczania tak pojmowanego świata, tj. praktycznie rzecz biorąc: zasady i metody źródłowego uzasadniania twierdzeń o świecie badanym.

Podsumujmy zatem nasze ustalenia. Obowiązująca aktualnie wizja ładu kulturowego uprzywilejowuje stronniczo określone wizje ładu historycznego, w tym „promuje” określone obrazy przeszłości, nurty historiografii, formy i treści pamięci zbiorowej. Te ostatnie, a więc pamięć zbiorowa (pamięć kulturowa czy pamięć kultury), stanowią semantykę aktualnej komunikacji kulturowej. Jest tak, bowiem pamięć przeszłości i wiedza o niej współtworzą teraźniejsze sensy kultury^{3 4 5}.

Dodatkowo niejako komunikacja kulturowa uprzywilejowuje te wizje ładu historycznego, które są przyjazne wobec dominujących w sferze komunikacji kulturowej wartości i ich aktualnych wcieleń⁶.

„Zrozumienie twórczej roli nauki jest zawsze związane ze zrozumieniem metafory, a zrozumienie metafory ma zasadnicze znaczenie dla zrozumienia wszystkich rodzajów zmiany kulturowej"⁴*.

Przytaczam akceptująco opinię Barryego Barnesa jako zezwalającą na podjęcie zadania ukazania powiązania między stronniczością teraźniejszości wobec przeszłości, zwaną przeze mnie stronniczością kulturową, a „stronniczością metafor historiograficznych”⁴*.

Wizję ładu historycznego obecną w świadomości zbiorowej i spełniającą się w szczególności w historiografii reprezentują podstawowe po-

1

   V.: W. Wrzosek, Historia - Kultura - Metafora; idem, Imputacja kulturowa jako fundament myślenia historycznego, w: Historia - Pamięć - Tożsamość. Postaci upamiętniane przez współczesnych mieszkańców różnych części Europy, pod red. M. Kujawskiej, B. Icwsiewickiego, Poznań 2006, ss. 35-39; idem, The Problem of Cultural Imputation in History. Relations Between Cultures versus History, [w:] Historiography Betwecn Modemism and Postmodemism. Contributions to the Methodology of the Historical Research, ed. J. Topolski, Atlanta-Amsterdam 1994, ss. 135-144.

2

   L v. Bcrtalanffy, Ogólna teoria systemów. Podstawy, rozwój, zastosowania, przeł. E. Woydyłło-Woźniak, PWN, Warszawa 1984, es. 223-243.

3

W. Wrzosek, Czy historia ma przyszłość, s. 16.

4

Argumentowałem, że modernistyczna historiografia skonfederowana jest z wartościami .kolektywistycznymi" (antyindywidualistycznymi), z kolei zaś klasyczna z indywidualistycznymi. v.: Historia - Kultura - Metafora, ss. 120-121.

5

“ B. Barnes, Scientific Knowledgc and Sociological 7heory, London 1974, s. 92. Podobnie rolę metafory pojmują R. Rorty, D. Davidson, P. Ricoeur.

6

^w Idea metafory historiograficznej wyłożona została w pracach: W. Wrzosek. Metafory historiograficzne w pogoni za ułudą prawdy, .Konteksty Polska Sztuka Ludowa' 1997, nr 1-2, ss. 71-75; idem. Historia - Kultura - Metafora, ss. 13-37.