1 (217) 2

w znakach Księstwa Warszawskiego, zaś adiutantem naczelnego wodza — Skrzyneckiego — jest młody książę.

Ci chłopscy czy mieszczańscy bohaterowie bynajmniej nie wszyscy — jak synowie szlacheccy — będą się rwali do wojny i do skwapliwej śmierci za ojczyznę.

„— To jakże, wielmożny panie (mówi Waldek Kłonica do Niemcewicza), mam służyć w wojsku?

— A oczywiście. Cóż to, myślisz do góry brzuchem się wylegiwać, kiedy twoi bracia walczą za ojczyznę? Zresztą nikt się ciebie nie pyta, czy chcesz, czy nie chcesz. Marsz za mną i basta!” ¹⁰ (...)

Bohaterom szlacheckim, kiedy wyruszają w pole, przydaje się do • pomocy pachołików. Sługa jest najczęściej młodym parobezakiem, który rwie się do wojaczki dlatego przede wszystkim, aby oderw⁷ać się od ciężkiej pracy pańszczyźnianej. Wojna daje mu jedyną, choć chimeryczną, szansę awansu społecznego. Panicz ze swym pacholikiem stowarzysza ^się łatwo i demokratycznie. Choć tam który wytarga swego Maćka za uszy — bo ten jest trochę gamoń i leń — przecież odnosi, się do niego jak do towarzysza broni.

W tych parach rycerzy i giermków jest też pewien literacki schemat, wywodzący się najbliżej z Sienkiewicza. Wojtek czy Maciek zabitego wroga ,,galanto obszuka”, jest bowiem znacznie bardziej praktyczny od swego pana. W bitwie poczyna sobie po chłopsku, na odlew⁷, kolbą albo drzewcem lancy. Gdy go zawiedzie odwaga, skłonny jest uciekać się do fortelów i podstępu.. Jest w tym dążność do zachowania pewnej rów- " powagi, tak bardzo potrzebnej wobec nieustraszonego męstwa i desperacji panicza. Z konfrontacji tej, obiektywnie rzecz biorąc, choć często wbrew tendencji autora, wiejski chłopak wychodzi ciekawiej i prawdziwie j.

Przyborowski wprowadza do powieści postacie zawsze już gotowe i nie zmieniające się do końca. Tylko w charakterze głównego bohatera ukazuje jaki taki proces psychologiczny — dorastanie do wojskowej sprawności i bohaterstwa. Drugoplanowym i epizodycznym postaciom powieści dusza — dosłownie — „wygląda oczyma”: niebieskie czy siwe mają poczciwi, czarne i zielone ci, wobec których należy być ostrożnym. Nim autor pchnie bohaterów do działania, scharakteryzuje ich strój i zewnętrzny wygląd. Drobiazgowo dba o to, aby opisać, jakie mają włosy, wąsy, oczy, nosy, sylwetki, jak chodzą i przemawiają. Ten opis zewnętrzny, pedantyczny w szczegółach i obszerny ponad potrzebę, jest zabiegiem zresztą dosyć typowym dla powieści dziewiętnastowiecznej:

„Był to mężczyzna średnich lat, wysoki, tęgi, bardzo kształtny, a głowa starannie wygolona, twarz piękna, o oczach czarnych i rozumnych, ogorzały, pełen powagi surowej i męskiej. Ubrany był z pańska w sajeto-wy krótki żupan ciemnej barwy, w kontusik z landuńskiego sukna, gra-

214