1 (53) 2

106 Druga generacja pisarzy dla dzieci i młodzieży

Można go nazwać twórcą poezji dla starszych dzieci i młodzieży, chociaż tworzył uniwersalne utwory dla wszystkich. Wielokrotnie jednak adresował swe wiersze do młodego pokolenia, otaczając go troską, uwagą, serdecznością. W jego rozwoju widział przyszłość swego kraju. Ta świadomość i zainteresowanie wynikały ze złożonych przyczyn — osobistych i ogólnych.

Pokolenie Mickiewicza, wzywające młodych do solidarnego wystąpienia, widziało narodowe, społeczne i wewnętrzne — własne sprawy, dojrzewało razem ze swą twórczością. Przebijało się w gronie rówieśników, przyjaciół do kreowanego przez siebie nowego świata.

Inaczej to realizowali przedstawiciele drugiego pokolenia, zwłaszcza po wielokrotnych próbach zespalania sił i podejmowania walki, nowych stratach, beznadziejnych przegranych. Obliczali już konieczność działania na szereg pokoleń, uświadamiania narodowego i radykalnie społecznego nie tylko rówieśników swojego kręgu, ale wszystkich warstw, zwracali się również do znacznie młodszych od siebie, widząc w nich swoich następców. Przekazywali swe ideały, doświadczenia potomności. Wielu z nich żyło twórczo, bujnie, spalali się szybko — odchodzili młodo zostawiając za sobą legendę, zobowiązującą do dalszej realizacji „sprawy”. Twórczość literacka lewicy lat czterdziestych obejmowała pod względem tematyki szersze kręgi społeczne, była bliższa szeregowemu człowiekowi różnych stanów, żywo interesowała się rzemieślnikiem, chłopem, ubożejącą szlachtą, miejską inteligencją i plebsem oraz tworzącym się powoli proletariatem robotniczym. Coraz częściej dostrzegano w tej społeczności dziecko i młodzież.

Genealogia Lenartowicza wyrastała z tych samych korzeni co jego pokolenie, chociaż była bardziej trudna i złożona. W tej właśnie odmienności jego losów szukać można bardziej określonego zainteresowania dzieciństwem, wzrastającą generacją.

Syn żołnierza kościuszkowskiego — kapitana milicji z roku 1794, który przyjął warszawskie prawo miejskie i wyrzekł się szlachectwa — może być wpisany w plebejskie środowisko. Wcześnie osierocony przez ojca, przeżył bolesne, a jednocześnie urokliwe dzieciństwo. Przed biciem często nietrzeźwego ojczyma uciekał „...w pola i w pobliskie lasy ... pocieszany przez gęsiarków i koniopasów”. I w tym gronie, i w wiejskiej scenerii — jak to wyznaje w autobiograficznych refleksjach — znalazł „źródło” swojej poezji. Z tych lat wywodzi się nie tylko odczucie głębokie każdego sieroctwa, ale i tak świeża tkliwość dla dzieci, widoczna w jego twórczości, wtapianie ich wizerunku w poetycki ornament przyrody — wizjonersko odczytany przez Norwida i wyrażony rysunkiem do jednego z jego wierszy.

Oto jak to wyraża Lenartowicz w liście życzeniowym do Ewarysta Est-kowskiego:

„Gdybym mógł zbliżyć tęczę obłokową nad umajoną kołyskę twojej córki, pod bieguny, obłoki przeświecone słońcem, którego promienie tworzyłyby podobieństwo strun złotych, na jakich niewidzialni aniołowie grają tak święcie, że aż człowiek się cieszy w nędzy życia, gdybym mógł to uczynić, już by się stało, ale ja nie mogę niczym przystroić jej łóżeczka, chyba polnym makiem, co sny sprowadza, chyba piosnką, którą dla matki napiszę, zresztą po cóż jej tęcz, obłoków i anielskiej muzyki, kiedy to wszystko w oczach waszych znajdzie.”

Około 10 roku życia ulokowano Teofila w Warszawie, gdzie kończył czteroletnią szkołę obwodową, prawdopodobnie terminując już w starszych klasach u prywatnych mecenasów. Jako kilkunastoletni chłopiec dostał się w r. 1837 do kancelarii Sądu Najwyższej Instancji, by tu przez szereg lat pełnić nużącą pracę kopisty, potem aplikanta z minimalną pensją. Zgodnie z upodobaniami wchodzi w krąg literackiej młodzieży nazwanej potem Cyganerią i chociaż nie dzieli jej prowokacyjnego stylu życia, co było często maską, bierze udział w ich wędrówkach wiejskimi szlakami i w ich działalności. Odwiedza wtedy niedaleki dom Norwidów. Zaprzyjaźniony z Romanem Zmorskim, oddaje się śledzeniu i zbieractwu folkloru ludowego. Parokrotnie z Oskarem Kolbergiem odbędzie dłuższe wyprawy docierając do podgórskich terenów Krakowa; pozna Wincentego Pola, Józefa Ujejskiego. O jego zaangażowaniu społeczno-politycznym w zespole spiskowych działaczy świadczy opuszczenie Królestwa po ujawnieniu sieci organizacyjnej Stowarzyszenia Ludu Polskiego. Zatrzyma się wówczas najpierw w Poznańskiem, gdzie pozna wśród wielu demokratów Jędrzeja MOraczewskiego, Julię i Antoniego Woykowskich. W Krakowie zaprzyjaźni się z malarzem Wojciechem Stattlerem. Wróci do Kongresówki po stwierdzeniu osobistego bezpieczeństwa, by tu dalej brać udział w ruchu spiskowym. Pełni znów przez parę lat czynności urzędnicze w dawnej, teraz przeorganizowanej, instytucji i tu spotka znawcę, zbieracza ludowych klechd — Kazimierza Wł. Wójcickiego, który, znacznie dojrzalszy i wykształcony, będzie miał wpływ na jego samokształcenie. W dalszym ciągu utrzymuje kontakty spiskowe, wchodzi w krąg działalności organizowanej przez H. Krajewskiego i N. Żmichowską.

Zagrożony aresztowaniem na przełomie wiosny 1848 roku, na zawsze opuszcza rodzinne okolice. „...Rzucił urząd — jak pisze T. Mikulski — postawił na rewolucję...”. Około roku przebywa w Krakowie, prowadząc żywą działalność dydaktyczną, wykładając historię Polski wśród dorosłych