1 (43) 4

DRUGA GENERACJA PISARZY DLA DZIECI I MŁODZIEŻY

PAULINA KRAKOWOWA (1813—1882)

W kręgu powiększającej się liczby pisarzy, za przykładem Czartoryskiej, Wirtemberskiej, a zwłaszcza Hoffmanowej, podejmowane są próby twórcze. Ukazuje się szereg tomików adresowanych do małych czytelników. Znana z prac redaktorskich i tłumaczeń, m. in. Waltera Scotta, Wanda Małecka wydaje Rozrywki dla dobrych dzieci (1829), potem Muzeum małe dla pilnych dzieci (1830). Autorka Zabawy Polki z małymi synami — Konstancja z Małachowskich Biernacka przekazała Rozmowy Pawlunia z babunią oraz Sto nagród Pawlunia (1821). Nawet K. Jaksa Marcinkowski ułożył Upominek dla młodzieży polskiej (1818).

Rozbudzone ogólnymi tendencjami w polityce kulturalnej Królestwa Kongresowego zainteresowania problemami pedagogicznymi, a zwłaszcza wychowaniem obywatelskim, znalazły wyraz również w literaturze dla dorosłych, i to głównie w powieści. Poruszał je J. U. Niemcewicz, Fr. Skarbek, najwięcej jednak uwagi poświęciła temu Elżbieta z Krasińskich Jaraczewska (1791—1832).

Można się nawet zastanawiać, czy nie odczytać jej twórczości jako utworów przeznaczonych dla młodzieży. Zagadnienie różnych modelów wychowania kosmopolitycznego, opartego na wzorach cudzoziemskich oraz przeciwstawionego mu naturalnego rozwoju z obywatelskimi i demokratycznymi tendencjami zostało pokazane w dobrze i dzisiaj czytającej się powieści pt. Zofia i Emilia (1827, wznowionej ostatnio w 1958). Ciekawie prowadzona fabuła ożyciu sióstr, wzrastających pod opieką pozostającego w separacji małżeństwa ze sfer ziemiańskich, nasycona jest życiowymi problemami, wśród których dominują sprawy miłości — właściwe młodym. Całość scenerii wydobywa koloryt ówczesnego życia. Powieść Pierwsza młodość, pierw-

sze uczucie (1829) porusza zagadnienie kształtowania się charakterów dwóch młodzieńców pod wpływem obyczajowych i społecznych układów; głównie chodzi o przeżycia związane z pierwszą miłością, rzutującą później na rozwój dalszych losów. Również w Wieczorze adwentowym, opowieści łańcuszkowej, spotkać można analizę dziecięcych i młodzieńczych spraw.

E. Jaraczewska wniosła do prozy literackiej wiele artystycznych walorów, za Wacławem Borowym można podkreślić jej nowatorstwo w charakteryzowaniu postaci, prezentowaniu realiów przedmiotowych, stroju, dostrzeganiu piękna w przyrodzie. Ukazała nie tylko środowisko ziemiańskie, ale wieś z obrzędami ludowymi, małe miasteczka z charakterystycznymi typami ludzi. Opracowała również Upominek dla dzieci, czyli krótkie powieści moralne (1828), w których prawda życia nie jest stuszowana, podana z wyrozumiałością i korektą etyczną bez moralizatorstwa — całość ujęta w udoskonalony kształt artystyczny.

Z pokolenia młodszego, urodzonego w latach dwudziestych XIX w., najpoczytniejszą i najbardziej płodną autorką jest Paulina z Radziejewskich Krakowowa (1813—1882). Po wczesnej stracie matki była ona starannie wychowywana przez ojca, zamożnego i światłego mieszczanina. Bankructwo ojca i jego tragiczna śmierć nie załamują młodej dziewczyny, przeciwnie, nie chce ona korzystać nawet z pomoęy krewnych, postanawia sama zarabiać na swe utrzymanie. W r. 1832 przyjmuje posadę prywatnej nauczycielki, zyskując w tym zawodzie uznanie. Zachęcona życzliwie przez Jachowicza próbuje pisać dla dzieci, a po wyjściu za mąż zajmuje się głównie pracą pisarską.

P. Krakowowa potrafi zainteresować swoimi poczynaniami wydawniczymi ludzi uzdolnionych, pobudzić ich do twórczości, toteż wokół zainicjowanych przez nią noworoczników, które jako wydawnictwa jednorazowe nie podlegały cenzurze, skupiało się liczne grono autorów, co rzadko udawało się redaktorom w owych czasach. Takim właśnie był noworocznik „Pierwiosnek” (1838—1843), wychodzący przez lat sześć, i pismo „Zorza”, redagowane w 1. 1843—1844 wespół z W. Trojanowską.

Twórczość Krakowowej rozwija się pod wpływem Klementyny Hoffma-nowej. Jednak gorące wystąpienia redaktorki „Rozrywek” w obronie języka polskiego, przeciwstawianie się kosmopolityzmowi i dewocji w wychowaniu, poziom erudycyjny przygotowywanych prac — te najbardziej pozytywne przejawy jej działalności — nie znajdują trwałego odbicia w utworach wiernej naśladowczyni.

Przejmie ona natomiast poglądy Tańskiej na wychowanie kobiet, w tych latach posiadające już cechy zachowawcze, jej umiar i tradycjonalizm, wiarę