20577 P1020935 (4)

Jeremy Rifkin

Inny amerykański ekonomista, William Leiserson, podzielał entuzjazm Clarka sugerując, że armia bezrobotnych jest bez zajęcia tylko w takim sensie, jak strażacy oczekujący wezwania do pożaru, albo jak rezerwowe siły policyjne w stanie gotowości¹.

Wspaniałe lata dwudzieste

W latach 20. przetestowano kwestię, czy nowoczesna technologia przysparza nowych miejsc pracy i zamożności, czy też powoduje bezrobocie, recesję, a nawet depresję. Podobnie jak dzisiaj, również wtedy dokonywała się zmiana ekonomicznego krajobrazu za przyczyną gruntownej restrukturyzacji pracy i lawiny usprawnień technologicznych. Taśma montażowa w zakładach Forda i rewolucja organizacyjna w firmie General Motors radykalnie zmieniły sposób produkowania dóbr i świadczenia usług. Silnik spalinowy i pojazdy samochodowe przyśpieszyły tempo transportu. Elektryczność stała się tanim i łatwo dostępnym źródłem energii dla procesów produkcji. Od początku stulecia wydajność stale rosła. W roku 1912 na wyprodukowanie samochodu trzeba było 4664 roboczogodzin, w połowie lat 20. można było zmontować samochód w czasie krótszym niż 813 roboczogodzin². Podobne skoki produktywności notowano w wielu innych gałęziach przemysłu.

W latach 1920-27 produktywność w amerykańskim przemyśle wzrosła o 40%. W przemyśle wytwórczym produkcja przypadająca na jedną roboczogodzinę rosła w zadziwiającym tempie 5,6% rocznie w okresie 1919—29. W tym samym czasie zlikwidowano ponad 2,5 miliona stanowisk pracy. Tylko w sektorze wytwórczym zwolniono ponad 825 tysięcy robotników³.

W roku 1925 senacka komisja do spraw edukacji i zatrudnienia pod przewodnictwem Roberta Wagnera zajęła się problemem wzrostu

Koniec pracy

bezrobocia wywołanego wprowadzaniem nowych technologii i wzrostem produktywności. Komisja stwierdziła, że większość robotników zwolnionych z pracy z powodu usprawnień technicznych pozostawała bez pracy przez dłuższy czas, a gdy ktoś znalazł pracę, to przeważnie za dużo niższą płacę⁸.

Gdy w latach 20. rosła produktywność i zwalniano z pracy coraz więcej robotników, drastycznie spadła sprzedaż. Prasa zaczęła drukować historyjki o „strajku nabywców" i o „ograniczonym rynku". Wobec zalewu nadprodukcji i niedostatecznej liczby kupujących, środowiska biznesu zaczęły mobilizować swój personel zajmujący się relacjami z otoczeniem do zyskania poparcia konsumentów. Krajowe Stowarzyszenie Przemysłowców wezwało opinię publiczną do zakończenia strajku nabywców. W Nowym jorku biznesmeni zorganizowali biuro do spraw koniunktury i namawiali konsumentów do zakupów, przypominając, że w ten sposób decydują o zatrudnieniu w Ameryce. Lokalne izby handlowe przejęły sztandar i poniosły hasła korporacji na cały kraj⁹, świat biznesu miał nadzieję, że przekonując tych, którzy jeszcze mieli pracę, do większych zakupów a mniejszego oszczędzania, zdołają opróżnić swoje magazyny i półki sklepowe, a gospodarka amerykańska będzie się nadal rozwijać. Ich kampanię na rzecz przekształcenia amerykańskich robotników w „masowych" konsumentów nazwano krucjatą konsumpcji.

Dobra nowina o masowej konsumpcji

Termin „konsumpcja" ma zarówno angielski, jak i francuski rdzeń. W pierwotnej formie „konsumować" oznaczało zniszczyć, obrabować, podbić, wyczerpać. Jest to słowo nasycone przemocą i aż do końca wieku XX miało wyłącznie negatywne konotacje. Jeszcze w latach 20. słowo to odnosiło się do ówczesnej najbardziej ^{4 5 6 7 8 9}

1

i William M. Leiserson, The Problem of Unemplayment Today, „Political Science Ouarterly" 3/1916 s. IZ

2

Mortier, W. La Fever, Workers, Machinery, and Production in the Automobile Industry, „Monthly Labor Review" 10/1924 s. 3-5.

3

William Akin, Technocracy and the American Dream: The Technocrat Mouement, 1900-1941, Brkeley: University of Califomia Press, 1977 s. 76; Ester Fano A'V>!astage of Men': Technological Progress and Unemplayment in the United States, „Technology and Culture" 4/1991 s. 274-275.

4

Isadore Lubin, The Absorption of the Unemployed by American Industry, Brookings

5

Institution Pamphlet Series, nr 1-3, Washington, D.C., 1929; Measuring the Labor-Ab-

6

sorbing Power of American Industry, „Journal of the American Statistical Association",

7

dodatek, 3/1929 s. 27-32.

8

| Benjamin Hunnicutt, Work Without End: Abandoning Shorter Hours for the Right

9

to Work, Philadelphia: Tempie University Press, 1988 s. 38.