20863 ScanImage047

98

brązowe lub żelazne (ryc. 26). Mężczyźni do pasa przywieszali nóż, krzesiwo osełkę i amulety, kobiety najczęściej woreczek z grzebieniem i biżuterią, nó, i amulety.

Surowy klimat wymuszał zapewne dbałość o ubiór prosty i ciepły. Ot fitość skór i futer, którymi dysponowali Finowie Zachodni, zapewniaj nawet najbardziej ubogim możliwość odpowiedniego ubioru.

11.6. POGLĄD NA ŚWIAT, WIERZENIA I KULTY

Korzenie pojęć religijnych i prób objaśnienia świata Finów Zachodnich tkwiły w odległej przeszłości ludów paleoeuropejskich, paleolitycznych i me-zolitycznych mieszkańców Europy, nie będących ani indoeuropcjczykam ani ugrofinami (V.V. Napolskich, 1990, s. 7—8). Podstawą takiej tezy staja się analiza funkcjonującego wśród Finów Zachodnich kosmogoniczncgc mitu o jajku, objaśniającego powstanie ziemi. Mit ten przechowywany jest także w tradycji Lapończyków, ludów Korni, Finów Wołżańskich, a znar., jest Bałtom, Słowianom Wschodnim i ludom bałkańskim (V.N. Toporo. 1967, s. 81; W. Staudacher, 1942, s. 15). Zgodnie z nim ptak wodny, najczęściej kaczka, choć w mitologiii zachodniofińskiej funkcjonuje także gęś, zniós jedno lub kilka jaj wśród wód pierwotnego oceanu, które rozbiły się spadając na dno. Z ich części powstało niebo, ziemia, słońce, księżyc i gwiazdy (AJ. Ajchenbaldt, V.J. Petruchin, E.A. Helimskij, 1982, s. 5n).

W karelskiej tradycji mitologicznej funkcjonuje nieco odmienna wersji kosmogoniczna, wspólna w zasadniczej tezie (prócz zachodniofińskiej i ia-pońskicj) grupom komunikatywnym wspólnoty uralskiej. Opowiada om o ptaku wodnym lub stwórcy pod postacią ptaka, który płynąc po bezkres nych wodach, zanurkował i z dna morskiego wyniósł w dziobie nieco gliny, formując z niej lądy. Natomiast ciała niebieskie zostały odnalezione w Pohjoli, mrocznej północy, siedzibie cierpienia i śmierci, i oddane ludziom Inna w-ersja tego mitu mówi o odnalezieniu ciał niebieskich w brzuchu wielkiej ryby (L. Honko, 1971, s. 173).

W wierzeniach kosmograficznych ludów fino-ugryjskich powtarzał s* schemat podziału świata na część górną czyli niebo, środkową - zamieszkałą przez ludzi oraz część dolną czyli świat podziemny i królestwo śmierć Kształt ziemi, otoczonej przez sklepienie niebieskie jest najczęściej opisywan jako okrąg. W tradycji Finów Zachodnich i Lapończyków zachowały sit ślady teorii mówiącej, że niebo podtrzymuje wielka kolumna ustawie** w środku ziemi, do której jest ono przytwierdzone gwoździem czyli gwiazd polarną, czasem zamiast kolumny występuje drzewo świata. Woda otacza jąca ziemię, to rozległe morze, którego wody spływają do bezgraniczt-otchłani na dalekiej północy (M. Haavio, 1979, s. 441).

W fińsko-karelskiej poezji zachował się wątek mitu o pochodzeniu czł⁰" wieka, związany zresztą ze wspomnianym wyżej mitem o pochodzeniu ś*i*’ ta. Vainamóinen niby pień sosny unosił się na pierwotnym morzu i kształtował głębie, tonie rybne, mielizny czyli dno morskie. Ptak wodny (kaczka, gęś), szukając miejsca na gniazdo spostrzegł wystające z morza kolano Vainamóinena i na nim złożył jajo, które stoczyło się do morza i rozbiło. Wtedy Vainamóincn powiedział: co w jajku było na dole niech się zmieni w dolną ziemię, co w jajku było na górze niech się zmieni w górne niebo, co w jajku było białego niechaj grzeje jako słońce, co w jaju było rudego niechaj świeci jako księżyc, co w jajku było pstrego, będzie gwiazdami na niebie. I to był początek wszystkiego. W końcu Vainamóinen przydryfował do brzegu Pohjoli, gdzie wraz z Ilmarinenem, kowalem niebieskim, wykuł „sambo” czyli młyn niebieski. Wspólnie próbowali wywieźć „sambo” z Pohjoli, które w czasie ucieczki morzem wpadło do wody i rozbiło się, a z jego kawałków wzięła się urodzajność morza i ziemi (M. Haavio, 1979, s. 195n).

Koncepcje lokalizacji świata podziemnego czyli miejsca przebywania zmarłych, były dość różnorodne. W zasadzie fińscy mieszkańcy strefy lasów mieszanych wierzyli, że istnieje on w^r miejscu założenia cmentarza, gdzie zmarli wiodą żywot podobny do ziemskiego. Natomiast Finowie i Lapończycy, żyjący w strefie lasów tajgowych, świat podziemny lokalizowali daleko na północy, gdzie od świata żywych oddzielała go kosmiczna rzeka Tuonela, lub Pohjola spływająca nieustannie z południa na północ (M. Haavio, 1979, s. 441).

Panteon bogów fińskich nie był zorganizowany hierarchicznie, choć znane było pojęcie najwyższego i najpotężniejszego boga Ukko. Imię Ukko nawiązuje etymologicznie do fińskiego słowa „vakka” oznaczającego skrzynię lub kobiałkę. Zakres semantyczny tego rzeczownika wyraża między innymi moc nieba, odgłos uderzenia pioruna, pogodę, a nawet męską władzę w grupie krewniaczej czyli w rodzinie. Uosabia powagę pradziada, dziada czy ojca. Zawiera też ideę nadrzędności, zaś w układzie wertykalnym wskazuje kierunek „w górę” i „wysokość”. W tekstach runicznych i w pieśniach Ukko przedstawiany był jako suweren nieba, „Pan nad Bogami”, władający gromem, gradem i deszczem, dokonujący w porze wiosennych siewów aktu hierogamii z Rauni, w którym zapładniał ziemię. Był opiekunem wszelkiego życia i odpowiednikiem skandynawskiego boga Thora. Miał także podobne atrybuty - złoty młot, maczugę i miecz. Oprócz boga najwyższego Finowie Zachodni czcili bogów' związanych ze zjawiskami przyrody i życiem codziennym. Sama koncepcja bogów przyrody nie jest jasna, ponieważ zjawiska przyrody były raz czczone jako takie, innym razem jako całkowicie niezależnie działające istoty. Prawdopodobnie początkowo czczono zjawiska naturalne, później dodawano im cech boskich umożliwiających wykraczanie poza ich własną naturę.

Bogowie przyrody mieli własne imiona, nieco odmienne w każdej prowincji zachodniofińskiej. I tak boga wód najczęściej nazywano Lilvetti, boga łowów - Tapio, boga ryb - Achti, boga ziół - Liekko, podobnie jak boga drzew i korzeni. Istniał także bóg gospodarstwa zwany Tonttu i bóg