21070 SNV36405

liów dotyczących szkolnictwu na łych ziemiach bez pretensji do ich firmowaniu (niektóre opublikował Czacki pod własnym nazwiskiem). Spotkał się jednak rychło z niechęci;) wileńskiego środowiska akademickiego (sprawującego urzędowy nadzór nad działaniumi wołyńskimi), u następnie samego Czackiego, który nic zaprosił go nawet na otwarcie Liceum w jesieni 1805 r. Mimo to nic zachował do nikogo urazy, a w tzw. raporcie dla Davoula wystawił później wizytatorowi szkół najlepsze świadectwo i był szczerze usatysfakcjonowany, kiedy zdołał nakłonić Jana Śniadeckiego do objęcia rektoratu w Uniwersytecie Wileńskim.

Na przełomie 1806 i 1807 r. wezwany został do Warszawy, by za zgodą Napoleona włączyć się jako kandydat republikanów do prac Komisji Rządzącej Księstwa Warszawskiego. Zwłoka w wyjeździe z Wołynia nastąpiła z powodu choroby, a w połowie stycznia Kołłątaj został niespodziewanie deportowany do Moskwy, gdzie przebywał do połowy 1808 r. Izolację i brak kontaktów wypełniał kontynuacją studiów nad początkami ludów słowiańskich i opracowaniem memoriału pt. Uwagi nad teraźniejszym położeniem Saksonii i Polski z nią zjednoczonej z intencją przedstawienia go królowi saskiemu, w którym uzasadniał korzyści polityczne z przyłączenia Śląska do Księstwa Warszawskiego i trwałej unii z Saksonią. W tym też czasie powstało Opisanie miasta Moskwy.

W Księstwie — po przyjeździe Kołłątaja z Moskwy — niechętne kręgi rządowe nie dopuściły do objęcia przez niego jakiejkolwiek funkcji, mimo przychylnego stanowiska wielu przedstawicieli środowiska francuskiego. Z okazji zbliżającego się pierwszego sejmu 1809 r. przygotował Kołłątaj studium polityczne pt. Uwagi nad teraźniejszym położeniem tej części ziemi polskiej, którą od pokoju tylżyckiego zaczęto zwać Księstwem Warszawskim, wydane pod hasłem Nil desperandum w dniu otwarcia sejmu 9 marca t.r. Celem jego było przekonanie opinii krajowej o korzystnej dla Polski napoleońskiej polityce w tym regionie Europy, a sam autor — jak wyznał — kierował się potrzebą „ocucenia upadającego ducha we wszystkich, którzy sobie wyobrażają, iż rzeczy muszą pozostać tak, jak są teraz, i że błędy, przez które teraz przechodzimy, nigdy się nie dadzą poprawić”. Broszura ta z zatajeniem nazwiska autora wydana była dwukrotnie i spełniła założone cele.

Kilka innych pism politycznych Kołłątaja z tego czasu odnosiło się do sytuacji ustrojowej Księstwa (np. O konstytucji w ogólności i szczególności, czyli Nauka prawa politycznego ogólnego i szczególnego przystosowana do konstytucji Księstwa Warszawskiego), natomiast osobną pozycją były Uwagi nad układem Początkowej ugody czyli Konkordatu z Stolicą Apostolską, w których autor wyrażał opozycyjny wobec stanowiska arcybiskupa Ignacego Raczyńskiego pogląd, iż rozstrzyganie wszelkich kwestii między państwem a Kościołem winno pozostać w gestii osobnego ministerium do spraw wyznań i oświecenia publicznego. Ten sam krytyczny stosunek do Raczyńskiego i duchowieństwa sprawił, że kontakty Kołłątaja również z Izbą Edukacyjną Księstwa zakończyły się niepowodzeniem (mimo początkowego sukcesu, jaki odniósł Kołłątajowski