23729 skanuj0032 (52)

(i.S Instytucja totalna

przeciwgruźlicze, szpitale dla osób chorych psychicznie; 3) instytucje utworzone w celu obrony społeczeństwa przed osobami świadomie mu zagrażającymi, np. obozy jenicc-i ie, więzienia, areszty, zakłady poprawcze;

'•!) instytucje założone w celu lepszego wy-\ onywania obowiązków zawodowych, np. koszary, okręty, obozy pracy, internaty;

_ :>) instytucje służące wycofaniu się ze świata, np. klasztory, zakony. Wydaje się, że cechy, instytucji totalnych wskazywane przez I;. Goffmana odnoszą się w niejednakowym stopniu do poszczególnych ich typów -najpełniej do tych organizacji, w których pobyt ma charakter pr/.ymusowy, czyli nie jest następstwem wyboru dokonanego przez jednostkę (może to dotyczyć np. załóg statków, zakonów).

W obrębie instytucji totalnych zazwyczaj wytwarza się silny podział na „świat personelu" i „świat podwładnych". Personel tsvorzy swoistą ideologię uzasadniającą własne działania i sposób traktowania „podwładnych". Niekiedy przyjęte praktyki i zasady postępowania stoją w sprzeczności z normami ogólnospołecznymi.

Wejście nowej jednostki do instytucji totalnej wiąże się z procesem dcprywacji osobowości - jednostka jest częstokroć systematycznie znieważana, poddawana procesowi społecznej degradacji. Wynika to z charakterystycznych cech systemu władzy w instytucjach totalnych: l) władza ma charakter grupowy - każdy członek personelu ma prawo karania każdego podwładnego; 2) sankcje stosuje się za zachowania występujące bardzo często (np. niewłaściwy ubiór, zachowanie, obyczaje); 3) za wykroczenia w jednej dziedzinie stosuje się sankcje również v/ innych dziedzinach (zob. [E. Goffman 1975, s. 156-157]).

Deprywacja osobowości jest także pierwszym stopniem procesu przekształcania osobowości jednostki lub resocjalizacji - oficjalnych celów wielu instytucji totalnych. Głównymi elementami systemu przekształcania jednostki są regulaminy wewnętrzne, określające zbiór zakazów i nakazów dotyczących postępowania. Z tym wiążą się nagrody i przywileje za podporządkowanie się ustalonym. regułom. Na zachowania jednostki bardzo silny wpływ wywierają również inni „podwładni". Wytwarza się drugi świat, z własnym systemem norm, wartości, strukturą władzy, układem wzajemnych zależności (zob. [M. Kosowski 1985; H. Wan-tula 1982]). Zbyt daleko idące podporządkowanie się celom i normom ustalonym przez personel prowadzi szybko do kolizji z normami obowiązującymi w „święcie podwładnych". Sankcje stosowane przez współpartnerów są często o wiele bardziej dotkliwe niż przewidziane w oficjalnych regulaminach. E. Goffman [1975, s. 162-165] zidentyfikował cztery techniki adaptacyjne jednostki w obrębie instytucji totalnej - wycofanie z sytuacji (regresja), bunt, zadomowienie i konwersja.

E. Goffman w swoich publikacjach trafność obserwacji łączy z umiejętnością wyjścia poza „fasadę" badanych zjawisk. Jego prace przyczyniły się do zapoczątkowania nurtu krytyki różnorodnych form stacjonarnej pomocy świadczonej przez instytucje (zob. [E. Goffman 1961]). Znalazło to także wyraz w tzw. antypsychiatrii - radykalnym ruchu społecznym poddającym surowej ocenie teorie i praktykę tradycyjnej psychiatrii. Krytyka ta, w sposób niezamierzony, dostarczyła uzasadnienia programom politycznym zmierzającym do tzw. dcinstytucjona-lizacji, czyli likwidacji wielu placówek psychiatrycznych w USA i ograniczenia wydatków na te cele. (A.S.)

Zob. anomia, deprywacja, instytucja, osobowość społeczna, przymus, socjalizacja, tożsamość.

Literatura:

Goffman E., 1961, Asylums: Essays on the Social Situation of Menlal Palicnls and Other Inmales, Doublcday.

Goffman E., 1975, Charakterystyka instytucji totalnych [w:] Elementy teorii socjologicznych. Materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej, wybór W. Dcrczyński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki, PWN, Warszawa.

Hałas fi., 1992, Konwersja, perspektywa socjologiczna, Norbertinum, Lublin.

Kosewski M., 1985. Ludzie w sytuacjach pokusy i upokorzenia. Wiedza Powszechna, Warszawa. •

Wantula I I., 1182, Kara pozbawienia wolności -w praktyce i w ocenie społecznej. AE w Krakowie, Kraków.

Instytucjonalizacja, zob. instytucja, instytucjonalizacja konfliktu, problemy społeczne.

Instytucjonalizacja konfliktu, jedna z metod regulacji i rozwiązywania konllik-lów społecznych. Polega ona na utworzeniu stałych przedstawicielstw stron konfliktu, które na drodze negocjacji dążą do uzgodnienia sprzecznych interesów, rozładowywania powstałych napięć, przeciwdziałania nieporozumieniom itp. Przykładem konfliktu zinstytucjonalizowanego jest spór związku zawodowego z pracodawcą lub debata parlamentarna.

Instytucjonalizacja konfliktu polega na tym, że tworzy się ciała przedstawicielskie (instytucje), których zadaniem jest obrona interesów określonej zbiorowości społecznej lub realizacja programu ruchu społecznego; można więc przyjąć, że pewien poziom zorganizowania stron jest warunkiem instytucjonalizacji konfliktu..Instytucjonalizacja oznacza przyjęcie stałych reguł postępowania w przypadku zajścia konfliktu -przewiduje się odpowiednie procedury postępowania, w tym także informowania drugiej strony o podejmowanych działaniach, dające drugiej stronic możliwość zmiany przyjętego wcześniej stanowiska. Szczególnie wyraźn e jest to widoczne w przypadku takiej fomy konfliktu społecznego jak straj k. Aby do niego mogło dojść, winny zostać spełnione przewidziane prawem warunki - np. podjęcie rokowań z drugą stroną wszczęcie sporu zbiorowego, przeprowadzenie referendum wśród załogi, skierowanie spoiu do komisji arbitrażowej. Dopiero po wyczerpaniu negocjacyjnej drogi rozwiązania sporu dopuszcza się możliwość strajku. Jeśli ustanowione regulacje nie są przestrzegane, to strajk uznawany jest za nielegalny („dziki”). Jest on szczególnie destrukcyjny, gdyż wiąże. się nic tylko z uciążliwościami wywołanymi przez nagle wstrzymanie się od pracy jakiejś kategorii zawodowej, lecz dodatkowo podważa ustanowione wcześniej zasady postępowania, nic pozwala na zminimalizowanie jego szkodliwości. Przyjęte procedury postępowania dotyczące ogłoszenia strajku cechują się pewną przewlekłością z tego powodu w nagłych sytuacjach mogą być czynione starania o ich ominięcie. W takich przypadkach znacznie są zredukowane konstruktywne funkcje pełnione przez konflikty. Dziki strajk świadczyć może o wysokim stopniu zdeterminowania załóg wstrzymujących się od pracy, o silnych emocjach i wzburzeniu jakimś zdarzeniem lub także o dużej podatności osób strajkujących na demagogię. Powstanie strajku dzikiego oznacza również, że wyłonione przedstawicielstwo nic jest w stanic kontrolować zachowań załóg, których interesy reprezentuje.

Zinstytucjonalizowanie konfliktu stanowi jedną z form zakończenia otwartego konfliktu. Nic oznacza ono wyeliminowania lego zjawiska z życia społecznego, lecz jedynie jego regulację. Nic musi także prowadzić do ograniczenia liczby konfliktów, przeciwnie, może przyczyniać się do ich wzrostu. Dzieje się tak w sytuacji, gdy liderzy dążą do eskalacji konfliktu wbrew stanowisku większości członków danej zbiorowości.

Instytucjonalizację konfliktu uznać należy za swoisty „wentyl bezpieczeństwa" przeciwdziałający kumulowaniu się różnego typu napięć społecznych. Wielość kon-fliktów występujących na różnych poziomach życia społecznego sprzyjać może -jak wykazał Lewis A. Coscr - trwałości policentrycznego typu porządku społecznego. Dopuszczając możliwość ciągłego wprowadzania zmian, przeciwdziała się tym samym nadmiernej pcnryfikacji systemu społecznego. Kierowanie się w sferze politycznej zasadami demokracji uznać można za