240 241 3

pojedyncze komórki zmysłowe, odbierające wrażenia dotykowe i chemiczne, szczególnie w przedniej okolicy ciała oraz narządy zmysłowe w postaci dołków i szczelin zmysłowych, narządu przedniego, oczek, statocyst i narządu głowowego.

Dołki zmysłowe występują po bokach odcinka głowowego. Są to płytkie zagłębienia w pokryciu ciała, wyścielone komórkami orzęsionymi i bogato unerwione. Odbierają wrażenia chemiczne.

Szczeliny zmysłowe są także chemoreceptorami, ale są głębsze niż dołki, mają wąskie wejścia i ponadto są bardziej unerwione. Mogą im towarzyszyć drobne zwoje nerwowe.

Narząd przedni ma kształt orzęsionego wzgórka, położony jest na przodzie odcinka głowowego. U części gatunków na jego szczycie uchodzi gruczoł przedni. Jest unerwiony nerwami dochodzącymi od zwojów głowowych grzbietowych. Odbiera wrażenia chemiczne.

Oczka występują w dwóch rodzajach. Są podobnie zbudowane jak u płaziń-ców i są położone na odcinku głowowym w liczbie 1—3 par albo mogą występować ich setki rozmieszczone w przedniej okolicy, po bokach ciała. Oczka zlokalizowane są w dermis, w warstwie mięśni wora powłokowego lub w części powierzchniowej parenchymy. Najbardziej przednie oczka mogą być osadzone w grzbietowych zwojach mózgowych. U nielicznych gatunków występują oczka kubkowe z soczewkami, ale też informujące tylko o natężeniu światła.

Statocysty występują rzadko, tylko u jednego rodzaju wstężnic planktonowych. Mają strukturę zamkniętych pęcherzyków, zbudowanych z komórek nie orzęsionych. W pęcherzykach występują liczne statolity. Są osadzone w brzusznych zwojach głowowych.

Narząd głowowy budują dwa wpuklenia naskórka, o kształcie ślepo kończących się worków lub rurek, wchodzących do grzbietowych zwojów mózgowych. Komórki tworzące wpuklenia są gęsto orzęsione. Na dnie wpukleń występują komórki gruczołowe i nerwowe. Do narządu, u gatunków wodnych, dostaje się woda. Służy on do rozpoznawania jakości pokarmu, a ponadto jego komórki gruczołowe i nerwowe prawdopodobnie produkują hormony i neurohormony, m. in. regulujące produkcję komórek rozrodczych.

Parenchyma, podobnie jak u płazińców, wypełnia przestrzenie pomiędzy narządami wewnętrznymi. Zbudowana jest także podobnie i pełni podobne funkcje.

Jama ryjka i ryjek. Narząd zwany ryjkiem występuje u wszystkich wstężnic (ryc. 95). Wykazuje ten sam schemat budowy. Składa się z otworu prowadzącego do krótkiego kanału (rynchodeum), właściwego ryjka i jamy otaczającej ryjek właściwy (rynchocel). Całość nie ma połączenia z układem pokarmowym, jest niezależnym narządem, chociaż u niektórych gatunków otwór ryjka może uchodzić wraz z otworem gębowym do wspólnego zagłębienia w worze powłokowym odcinka głowowego. Narząd osadzony jest nad układem pokarmowym i rozciąga się ku tyłowi ciała.

W spoczynku, ryjek jest wciągnięty, za pomocą mięśnia ściągacza (ryc. 95A) do rynchocelu (ryc. 96C). Ma kształt ślepo kończącej się rury, prostej lub powyginanej (ryc. 94C). Jego światło łączy się ze światłem ryn-chodeum. Ściany rynchodeum i ryjka zbudowane są podobnie jak ściana ciała, gdyż w trakcie rozwoju powstają jako jej wpuklenie do parenchymy. W ich komórkach nabłonkowych występują struktury przypominające rabdity.

U części gatunków w naskórku ryjka osadzone są: sztylet (na jego tylnym końcu) lub drobne sztylety (po bokach). Sztylety zbudowane są z substancji organicznej otoczonej węglanem wapnia bądź fosforu. Produkują je gruczoły naskórka ryjka. Sztylety są zużywane i wymieniane. Rynchocel jest wypełniony płynem. Ściana ograniczająca rynchocel zbudowana jest z tkanki łącznej i mięśni. W płynie rynchocelu występują komórki przypominające limfocyty, a w związku z tym światło rynchocelu uznawane jest przez niektórych systematyków za celomę. Nie jest to pogląd słuszny, gdyż ściana rynchocelu powstaje w wyniku różnicowania się komórek mezenchymatycznych. będących pochodnymi mezodermy, a nie bezpośrednio z mezodermalnych (mezoblastu), układających się nabłonkowato dookoła wpuklonego zawiązka ryjka. Przy skurczu mięśni ściany rynchocelu, wrasta ciśnienie płynu i ryjek zostaje wynicowany poprzez kanał przedni, na zewnątrz odcinka głowowego (ryc. 95B). Wynicowany, przy pomocy własnych mięśni, może wykonywać złożone ruchy i chwytać pokarm. Zdobywanie pokarmu dodatkowo ułatwiają sztylety i gruczoł przedni. Może także przenosić ofiarę do otworu gębowego, Do wnętrza odcinka głowowego wciąga ryjek wciągacz mięśniowy, przyczepiony z jednej strony do jego dna, z drugiej do tylnej ściany rynchocelu.

Układ pokarmowy jest różnie wykształcony, ale zawsze jest drożny i składa się z 3 odcinków: jelita przedniego (ektodermalnego), środkowego (endoder-malnego) i tylnego (ektodermalnego), przy czym jelito tylne jest stosunkowo krótkie. Otwór gębowy występuje z przodu ciała po stronie brzusznej. U gatunków stojących wyżej pod względem filogenetycznym, jelito przednie zróżnicowane jest na dwie części: jamę gębową i przełyk. U form najwyżej rozwiniętych, otwór gębowy przesunięty jest na przód ciała i uchodzi w zagłębieniu, wspólnie z otworem ryjka, a jelito środkowe zróżnicowane jest na tzw. żołądek i część dłuższą z bocznymi uchyłkami, rozmieszczonymi metame-rycznie (ryc. 96A).

Komórki wyścielające jelito przednie i środkowe są orzęsione. pomiędzy komórkami orzęsionymi występują komórki gruczołowe, produkujące śluz i enzymy trawienne. Jeżeli występuje tzw. żołądek, jego nabłonek jest głównie zbudowany z komórek gruczołowych. Nabłonek jelita przedniego pokryty jest od zewnątrz tkanką łączną oraz stosunkowo grubą warstwą mięśni. Jelito środkowe i tylne zbudowane są tylko z nabłonka. Jama gębowa i przełyk są rozciągliwe, a przełyk może być wysuwany na zewnątrz układu pokarmowego i może obejmować pokarm.

Wstężnice są mięsożerne, żywią się głównie stawonogami i mięczakami. Ektokomensale i pasożyty mogą zgarniać drobny pokarm wysuwanym przeły-

241